نقاشی: م. فلکی
نوشته: محمود فلکی
در سال‌های اخیر هم در اروپا از سوی راست‌های افراطی هم در میان عده‌ای از ایرانی‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که هوادار سلطنتِ پادشاهی یا هوادار “ایرانشهری” هستند، گرایش ناسیونالیسی رشد بی‌سابقه‌ای کرده است. در این‌جا برای روشن شدن برخی از توّهم‌هایی که باعث تقویت ناسیونالیسم (میهن‌پرستی یا خاک‌پرستی، نه میهن دوستی که مقوله‌ی دیگری است) می‌شود، لازم می‌دانم به عنوان دانش‌آموخته‌ی ایرانشناسی که به زبان‌های اوستایی، پارسی کهن و پارسی میانه (پهلوی) آشنایی دارد، فشرده به نکاتی در مورد واقعیت “نژاد آریایی” و کارکرد مفهوم “ایران” در تاریخ این کشور بپردازم. اگرچه این مورد را در مقاله‌های دیگر نیز به بحث گذاشته‌ام، در این‌جا اما در کنار تکرار برخی از مواردِ پیشین، نکات تازه‌ای را هم مطرح کرده‌ام:
بسیاری این تصور را دارند که با آغاز امپراتوری ایران که با سلسله‌ی هخامنشیان هویت می‌یابد، نام “ایران” به عنوان یک سرزمین واحد که ملتی به نام ایرانی را دربرمی‌گرفته، کارکرد داشته است. واقعیت اما این است که در زمان هخامنشیان واژه‌ی “ایران” به عنوان یک سرزمین یا کشور به کار برده نمی‌شد. کورُش، پایه‌گذار امپراتوری “ایران”، در منشور معروف خود سرزمین‌های مختلفی را به عنوان قلمرو پادشاهی خود نام می‌برد، ولی نامی از ایران به میان نمی‌آورد:
” ۲۰. من، کورش، پادشاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه بابل، شاه سومر و اکد، شاه چهار گوشه‌ی جهان،…”
(منشور کورش- سطر ۲۰)
در آن زمان، آن‌گونه که در کتیبه‌ی داریوش در تخت جمشید هم وجود دارد، آن‌ها خود را «آریایی» (به زبان پارسی کهن “اریَه شیسا”/ “ariyačiça”) می‌نامیدند. برخلاف باور خیلی‌ها آن‌ها واژه‌ی “آریایی” را به عنوان “نژاد ایرانی” به کار نمی‌بردند، این واژه معنای اشرافی یا طبقه‌ی “نجبا” را در خود داشت. از آن‌جا که بر این باور بودند که تنها شاهان “واقعی” (به پارسی کهن “خشاسایئیَه” xšāyaɵia) فرّه ایزدی دارند یا به زبان امروزی، از برگزیدگان یا نمایندگان خدا (اهورَه) بر روی زمین هستند و بر حق‌اند، هر شاه جدیدی باید ثابت می‌کرد که نیاکانش نسل اندر نسل از شاهزادگان یا نجبا بودند. برای همین است که داریوش در کتیبه‌ی بیستون چند نسل پیش از خود را نام می‌برد تا به هخامنش می‌رسد و تأکید می‌کند که همه‌ی نیاکانش از نجبا یا شاهان بوده‌اند:
“ما از دیرگاهان اصیل/نجیب (āmātā) بودیم. از دیرگاهان تخمه (tawmā) ما شاهان بودند.” (کتیبه بیستون، ستون اول، بند ۳)
در کتیبه‌ی داریوش، با اینکه سرزمین‌های مختلفی به عنوان قلمرو پادشاهیاش نام برده می‌شود، ولی از “ایران” نامی به میان نمی‌آید، و تنها از «پارسَه» (pārsa)، که به «پارس» تبدیل شده، در کنار سرزمین‌های دیگری که تحت فرماندهی داریوش هستند، نام برده می‌شود (به عنوان یکی از قلمروهای پادشاهیاش). تنها در زمان ساسانیان، در اواخر حاکمیت آنهاست که نام ایران (به پارسی میانه یا پهلوی erān یا erān-šahr) به عنوان یک سرزمین واحد به کار برده می‌شود. شاهان ساسانی زیر این نام هویت سیاسی و دینی می‌یافتند. یعنی سرزمینی که تحت حاکمیت “آریایی‌ها” (اشراف، نجبا) است، سرزمینی که پهناورتر از ایران کنونی و شامل قوم‌های مختلف بود، نه تنها قوم ایرانی یا از پارس. در آن زمان، نه مفهوم “ملت” (ناسیون) و نه “میهن” به معنای امروزی آن، وجود داشت. (واژه‌ی “میهن” از واژه‌ی اوستایی maevā آمده که به معنای “خانه” بوده است).
اگر به لحاظ تاریخی باز هم به گذشته‌تر برگردیم درمی‌یابیم که واژه‌ی کنونی “ایران” در اوستا “اَیریَنَ” بوده که بر پایه‌ی نظر بسیاری از ایران‌شناسان و در نتیجه‌ی کاوش‌های باستان‌شناسی، جایی در “آسیای میانه در حدود خوارزم (خیوه) بوده است،” که در زبانِ پارسی میانه (پهلوی) به “اِران” و سپس‌تر در پارسی نوین به “ایران” تبدیل شده است.
این واژه در اوستا، از جمله در “بندهشن” (بخش ۳۲، بند ۳) و در “آبان یشت” (بندهای ۱۷ و ۱۸) به شکل “ایرَیَنَ وَیجَ” (جایگاه اَیریَه”ها) آمده که “به نوشته‌ی وندیداد (فرگرد۱، بند۳) نخستین و بهترین سرزمین از سرزمین‌های شانزده گانه‌ی آفریده‌ی اهورَه مزداست.”
یعنی این واژه به عنوان جایگاه یا سرزمینِ قوم یا تیره‌ی “اَیریَه” بوده که پیوندی با نژاد به معنایی که امروز مطرح می‌شود، ندارد. اگر مکانی یا قومی به نام معینی نامیده شوند، به مفهوم “نژاد” نیست.
پژوهشگران غربی واژه‌ی “اَیریَن” را نخستین بار در سنسکریت کشف کردند و در متونِ پژوهشیِ خود به همین شکل به کار بردند که کم کم به نادرستی هم‌چون نژاد ویژه در نظر گرفته شد. برخی از منورالفکران دوران مشروطیت مانند آقاخان کرمانی همین واژه را به تأسی از غربی‌ها به شکلِ “ایرین” به کار بردند. سوء تعبیر این واژه به مفهوم نژادِ ویژه توسط نازی‌ها (ناسیونال سوسیالیسم) به رهبری هیتلر در جهت احیای “عظمت گذشته” تبدیل به اسطورهِ‌ی برتری “نژاد آرین (آریایی)” شد که به پدیداری فجیع‌ترین نوع فاشیسم و قتل عام دیگر قوم‌ها و ملت‌ها انجامید که در تاریخ بشر بی‌نظیر است.
______________________________________________
