سرفصل‌های موسیقی ایران « نامه‌ی بیست و سوم»

تصویر از «مهر گلی» کشف شده منطقه ایلامی چغامیش

همکارمان هلن شوکتی در هر شماره به معرفی آلات،  نخبگان و دیگر مقولات مربوط به‌موسیقی ایرانی می‌پردازد که از نظرتان می‌گذرد.

فصل بیست و یکم

«تبعیدی فقط آن کس نیست که از زادبوم خویش تارانده شده باشد. تبعیدی می‌تواند از زبان، فرهنگ و هویتِ خویش نیز تبعید گردد. آن‌کس که شعر، داستان، هنر، فکر و اندیشه‌اش در کشور خودی امکان چاپ و نشر نداشته باشد، نیز تبعیدی است. این نشریه می‌کوشد تا زبان تبعیدیان باشد. تبعید را نه به مرزهای جغرافیایی، و تعریف کلاسیک آن، بل‌که در انطباق با جهان معاصر می‌شناسد» 

هلن شوکتی

(سرگذشت موسیقی ایران

 از چغامیش تا چهل ستون)

برای سرنوشت موسیقی ایران به  شش هزار سال پیش سفر می‌کنیم…..

به جنوب غربی فلات ایران در جوار رشته کوه‌های زاگرس و بستر دشت‌های وسیع اطراف شوش. جایی که تمدن با شکوه ایلام، یکی از خواستگاه‌های موسیقی جهان قرار دارد. 

هنوز دستگاهی برای ضبط و خطی برای نوشتن موسیقی وجود ندارد و کسی با قاطیعت نمی‌داند که موسیقی آن‌ها چه صدایی داشته، اما شکل سازها به لطف دستان هنرمند ایلامی بر پیکر تاریخ برای آیندگان حک می‌شود.

در حفاری منطقه ایلامی چغامیش یک «مهر گلی» کشف شده و روی آن تصویر یک ساز قدیمی دیده می‌شود. همچنین چند ساز کوبه‌ای مثل طبل و افرادی که مشغول نواختن ساز بادی هستند «افرادی که در آن‌ها می‌دمند».

حضور نوازندگان سازهای مختلف در کنار هم دلیل مهمی است که می‌شود نگاره‌های نقش بسته بر دیواره‌های سنگی را، تصویر اولین کنسرت یا هم‌نوازی جهان دانست.

اما در میان آن‌ها، ساز چنگ از اولین سازهای پیچیده و تکامل یافته‌ای است که توسط ایلامی‌ها ساخته شده.

در سراسر تاریخ ایلام و بین‌النهرین،، میان آن‌ها ارتباط تنگاتنگی وجود داشته چنان که گاهی با هم دوست و گاهی هم در جنگ بودند.

اولین ترانه‌های جشن وشادی!! حالا با پیدایش خط بر روی لوح‌های گلی،، یک ترانه شگفت‌انگیز مربوط به حدود هزار سال پیش کشف شد و این ترانه در باره (یک جشن آبجو است). ایلامی‌ها و سومری‌ها آبجو خیلی دوست داشتند و در واقع اولین نوشیدنی الکلی اختراع خودشان بوده است.  وقتی آبجو می‌نوشیدند، آواز و ترانه هم می‌خواندند.

وجود لوح‌های خطی نشان می‌دهد که ایلامی‌ها قادر به نوشتن خط موسیقی بودند و در نتیجه، قدیمی‌ترین  رِنگ‌های شاد  از آن‌ها بجا مانده است.

در گوشه و کنار مهمانی‌های ایلامی ساز دیگری هم نواخته می‌شد که به شکل گاو بود که یک نمونه از آن پس از پنجاه قرن در سومر کشف و بازسازی شد. شواهدی است که نشان می‌دهد، ایلامی‌ها سازی مشابهٔ آن را می‌نواختند.

این ساز « پاراشیتوم» parashitom است که از پارس آمده یعنی همان ایران»

حالا با پیشرفت خط، خیلی زود همراهی شعر و موسیقی وارد مرحلهٔ جدیدی می‌شود.

—ده قرن پس از کشف لوح گلی— نوازندگان چغامیش همراه با پیشرفت تمدن- اشراف و پادشان، هر چه بیش‌تر نوازندگان متبحر را در دربار به خدمت می‌گرفتند و ارکسترهای بزرگ موسیقی تشکیل می‌دادند.  پادشاهان در کاخ‌ها و دربار ،، ارکسترهای بزرگ را دور هم جمع کرده و گاهی هدایای فاخری هم تقدیم هنرمندان می‌کردند.

در دوران باستان،،، وجود یک ارکستر بزرگ موسیقی در دربار پادشاه  بسیار شایان توجه و نشان از اهمییت دربار می‌داد.  پادشاهان برای نشان دادن شکوه و اقتدار خود، نوازندگان حرفه ای را با دستمزد بالا استخدام می کرده و بدینوسیله هم باعث پیشرفت موسیقی و هم باعث بالابردن ارزش هنرمندان می‌شدند.

حرفه‌ی  موسیقی حرفه‌ای مهم و با ارزش بود،، چرا که نیاز به سال‌ها تمرین و آموزش داشت.

در آثار تاریخی،!!! قراردادهایی برای پرداخت دستمزد به استادان و معلمان موسیقی از جمله استادان تنبور یا چنگ و سازهای دیگر کشف شد، که نشان می‌دهد آموزش موسیقی شغل پردرآمدی بوده است.

جایگاه و احترامی که نوازندگان دربار!!! به ویژه در ایلام داشتند را می‌شود در داستان حمله حاکم آشور به ایلام بخوبی دید.

در زمان پادشاهی  

« آشور بانیپال»  پادشاه آشور

«تئومن »             پادشاه ایلام 

بین این دو امپراتوری تجارت وجود داشته و تمام فعالیت‌های تجاری بین دو کشور بوسیله آشور بانیپال که پادشاه قدرتمندی بود کنترل می‌شد. 

آشور بانیپال به تصور این‌که تئومن در پرداخت مالیات سرش را کلاه گذاشته، به جنگ تئومن می‌رود و پس از کشتن وحشیانه تئومن و پسرانش ،،،، ارکستر دربار تئومن را به خدمت خود می‌گیرد. ارکستر دربار ایلام بیش از بیست هنرمند تشکیل می‌شد که شامل گروه خوانندگان زن و مرد و کودک بودند. در میان آن‌ها هم زنی بود که هنگام خواندن دستش را بر روی گلو قرار داده٫ که شگفتی بسیاری از محققان و کارشناسان موسیقی را برانگیخته.

ارکسترهای موسیقی ایلام تا آن‌جا پیشرفت می‌کنند که شاهد عضو جدیدی هم در بین آن‌ها می‌شویم !!!!!

و آن فردی است که قرارست اجرای نوازندگان را با هم هماهنگ کند.( در واقع رهبر ارکستر)

این نقش هم در سنگ نگاره‌های « کول فرح» در ایذه به یادگار مانده.

شاید ما شاهد اولین ارکستر سمفونی ایران در تاریخ باشیم

سنگ نگاره  «کول فرح» فوق‌العاده با اهمیت برای تاریخ موسیقی ایران است

اما خارج از دربار و موسیقی رسمی، نوع دیگری هم از موسیقی وجود دارد که موسیقی مردمی یا «فولک موزیک » نامیده می‌شود. 

مردم عادی جامعه از نظر اقتصادی توانایی این را نداشتند که ارکسترهای بزرگ با سازهای اشرافی مثل چنگ تهیه کنند، برای همین از سازهای ساده و کمتر تجملی استفاده می‌کردند که به راحتی قابل حمل و نقل باشد. با پیشرفت تمدن،،، ایده‌ی ساخت سازهای ارزان‌تر شکل گرفت، بطوری که با الهام از ساز چنگ که دارای بیست سیم بود «سازی به نام   لوت  که در موسیقی مردمی استفاده می‌شد» ساخته شد. این ساز بعدها تکامل پیدا کرد و بزرگ‌تر شد و به تنبور تبدیل گردید. سازی که نوای آن در اعصار تاریخ همواره برای گوش مردمان ایران زمین هم آشناست و قدمتی بیش از چهارهزار سال دارد.

لوت‌ها با کاسه بزرگ‌تر بعدها تکامل پیدا کردند و تبدیل به  «عود» شدند.

در واقع پیدایش و تکامل این سازها انقلابی در موسیقی ایران بود که کماکان ادامه دارد.

پایان قسمت اول

زن زندگی آزادی