فرهنگ مدارا

                  حافظ موسوی

۴۵ مقاله در باب ادبیات و فرهنگ

 نوشته‌ی: حافظ موسوی از: انتشارات نگاه  

این کتاب گزینه‌ای از مقاله‌های نگارنده در باب ادبیات و فرهنگ است که طی دو دهۀ گذشته نوشته شده است .
مقاله‌ی اول و دوم این کتاب، بحثی است در بارۀ ” مدارا و تساهل ” در شعر حافظ و تأثیر آن بر فرهنگ ایرانیان. نویسنده با بررسی شعر حافظ و مقایسۀ آن با فرهنگ بشری در قرون میانه به این نتیجه رسیده است که حافظ در دوران خود، روشنفکری آزاداندیش بوده است که تعصب و جزم‌اندیشی را به باد انتقاد گرفته و از این منظر از همگنان خود در شرق و غرب عالم بسی پیشروتر بوده است. با توجه به این که حافظ با دانته ( نویسنده و شاعر شهیر ایتالیایی و خالق کمدی الاهی ) تقریبا معاصر بوده است، بین آرای حافظ و دانته در باب عمده‌ترین موضوعات و پرسش‌هایی که در قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی مطرح بوده، مقایسه‌ای صورت گرفته است. این موضوعات و پرسش‌ها به زعم نگارنده عبارت بوده است از این که نظام هستی چگونه پدید آمده است؟ خالق این نظام کیست؟ آیا با عقل می‌توان به حقیقت هستی پی برد؟ تکلیف انسان در حیات کوتاه مدتی که در این جهان دارد چیست؟ انسان پس از مرگ به کجا می‌رود؟ آیا بجز این جهان، جهان دیگری هم هست؟ انسان چگونه می‌تواند به رستگاری برسد؟ تکلیف انسان در برابر میل به گناه چیست؟
مقالۀ سوم بحثی است در بارۀ جایگاه مولوی در سیر اندیشۀ ایرانی. در این مقاله ضمن ارج نهادن بر بخشی از اندیشه‌ی مولوی که در برابر جزم اندیشی و تعصب دینی، به تساهل و مدارا گرایش دارد، به بخش دیگری از اندیشۀ او که کم‎تر نشانه‌ای از خردگرایی در آن دیده می‌شود انتقاد شده است. نویسنده بر این باور است که گرایش به عرفان در ادبیات و فرهنگ ایران که پس از حملۀ مغول شتاب بیشتری گرفت نتایج زیانباری در بر داشته است.
در مقالۀ چهارم دغدغۀ صادق هدایت نسبت به هویت ایرانی که پیوندهایی با ناسیونالیسم ایرانی ِ مورد ِ نظر روشنفکران دورۀ مشروطه و پهلوی اول دارد بررسی شده است. برای این منظور سه اثر هدایت ( پروین دختر ساسان، مازیار، بوف کور ) بررسی شده و نشان داده شده است که چگونه ناسیونالسم پرشور و آرمانخواهانۀ دو اثر ِ اول به یأس و نومیدی در بوف کور انجامیده است. مقایسۀ سه شخصیت زن در این سه اثر ( پروین، شهرناز، زن اثیری ) و استحالۀ تدریجی آن‌ها، به عبارتی نمودار سیر تفکر هدایت از دوره‌ی جوانی تا واپسین سال‎های عمر اوست.
موضوع سه مقالۀ بعدی بررسی جنبه‌هایی از ادبیات مشروطه است. مقاله‌ی اول به تأثیر انقلاب مشروطه بر زبان فارسی و مفاهیم جدیدی که با انقلاب مشروطه وارد زبان و فرهنگ ما شده است می‌پردازد. در مقاله‌ی دوم ( داستانی هنوز پابرجا ) داستان بلند ” مسالک المحسنین ” اثر طالبوف بررسی شده است. به باور نگارنده ، آثار طالبوف یکی از مهم ترین منابع برای درک انقلاب مشروطه است . پرسش‌هایی که طالبوف در این کتاب و سایر آثارش مطرح کرده است، کلیدی‎ترین پرسش‌هایی است که جامعه‌ی ما از مشروطه تا به امروز با آن درگیر بوده و به بسیاری از آن ها هنوز پاسخی درخور نداده است. مقاله‌ی بعدی تأثیر انقلاب اکتبر بر شعر و ادبیات ایران را بررسی کرده است. در این مقاله ابتدا چگونگی ورود مفاهیمی چون قانون، وطن، آزادی و عدالت به ادبیات دوره‌ی مشروطه و تفاوت تعریف این مفاهیم با آنچه که در ادبیات کلاسیک و فرهنگ سیاسی پیش از مشروطیت مطرح بوده بررسی شده، سپس با رائه‌ی نمونه‎هایی نشان داده شده است که این مفاهیم تحت تأثیر پیروزی بلشویک‌ها در انقلاب اکتبر دچار چه نوع تغییراتی شده است .
در سه مقاله‌ی بعدی، دیدگاه نویسنده در باره‌ی نقش و جایگاه روشنفکران ایران از گذشته تا اکنون، بیان شده است. در اولین مقاله اندیشه و عملکرد روشنفکران ایران در سه مقطع حساس (انقلاب مشروطه، دوره‌ی پهلوی تا کودتای ۲۸ مرداد، پس از کودتا تا انقلاب سال ۵۷ ) بررسی شده است. نگارنده در این بررسی به این نتیجه رسیده است که روند تحول روشنفکری ایران نه تنها همواره رو به جلو نبوده، بلکه در مواردی رو به عقب و واپسگرایانه بوده است. موضوع مقالۀ بعدی نقش و جایگاه روشنفکران ادبی (شاعران و نویسندگان ) در سه دهه‌ی اخیر و تناقض‌هایی است که با آن درگیر بوده‌اند. در مقاله‌ی سوم، بررسی ِتفاوت نگرش دو شاعر، منوچهر آتشی و محمد مختاری، که دوستی نزدیکی با هم داشته‌اند، در باب مسئولیت روشنفکران، مورد نظر نگارنده بوده است. این مقاله در واقع شرح و تفسیر دو شعر است که اولی را آتشی خطاب به مختاری نوشته و دومی پاسخ مختاری به آتشی است.
موضوع مقاله‌ی ” عروسک گمشده “، نوستالژی است. نگارنده با تحلیل داستانواره‌ای که خانم دورا دیامانت از کافکا نقل کرده است، تفاوت دیدگاه رمانتیک‌ها و مدرنیست‌ها را نسبت به نوستالژی‌ی جهان ِ از دست رفته توضیح داده است.
در سه مقاله‎ی بعدی ِ این کتاب نگارنده با استناد به تجربیات شخصی خود بحث‌هایی را در باره‌ی چگونگی تکوین نطفۀ شعر در ذهن شاعر و روند گسترش آن تا خلق یک شعر، معنای جهان خصوصی شاعر و نسبت آن با زبان و اندیشه، و همچنین ردّ ِ پای شعر در هنرهای دیگر پیش کشیده است.
نگاهی به جریان “هسا شعر ” گیلکی، پرسه‌ای در پرسه‌های خیال شیون فومنی، یادداشتی بر ترجمه‌ی اردشیر رستمی از بایاتی‎های ترکی، گزارش‎هایی از وضعیت و عملکرد مطبوعات ادبی و ناشران شعر از دیگر موضوعات مقاله‌های این کتاب است.
در این کتاب همچنین مقالات و یادداشت‌هایی می خوانید در باره‌ی زندگی و فعالیت‌های ادبی، هنری و روشنفکری ِ محمود دولت‎آبادی، علی‎اشرف درویشیان، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی، هوشنگ گلشیری، محمدعلی سپانلو، عمران صلاحی، محمدتقی صالح‎پور، علیرضا اسپهبد، ایران درودی، محمود استادمحمد، احمد پوری، عباس مخبر، منصور کوشان، عباس صفاری، سید علی صالحی، شهرام شیدایی و محمدرضا شجریان.