فصل انقطاع از شعر (بخش دوم)

۲-نقش امر روزمره در ایجاد انقطاع

اساسا روزمرگی پدیده ای‏ست در ستیز با وجوهات تمدنی، و به عنوان وضعیتی پدیدارشناختی در دوران مدرن و پسامدرن بدل به کلیتی نیهیلیستی شده است که به تدریج و در شوندی منفی قوه‏ی نبوغ و استعداد انسان برای آفرینشگری را در مسیر خنثی‌سازی قرار داده و هستی انسان را در مسیر زیستِ بی‌معنایی در تگنا گذاشته است.

نظام سرمایه‌داری و سیاست حاکم بر آن به عنوان یک اَبرپدیده که سازنده‌ی نهادها، ساختارها و گفتمان‌های وابسته به آن است چرخه تسلسلِ روزمرگی و انباشت سود را به مثابه یک فضیلت در جامعه جهانی به دست گرفته است.

این پدیده عقیم کننده در زیر مجموعه‌ی خود، جمعی از پدیدارها را با تمامی تضاد و تناقض هایش در برگرفته، و حتی زمان زندگی انسان دوره مدرن و پسامدرن را به تصرف خود در آورده است. با این همه در این سو، چنین پدیده‌ی زمین‌گیری به هیچ وجهی از سوی تکنوکرات‌های ادبی ما،  با نگرشی آسیب‌شناسانه، و به عنوان نیرویی جهت یافته و احاطه گر مورد تردید قرار نگرفته است. حیات و تخیل شاعرانه هم در زیر چرخ دنده‌های ماشین روزمرگی شرایط غم انگیزی پیدا کرده است.

روزمرگی نه تنها امری متضاد با آرمان مرفه‌طلبی بشری است، بلکه در سترون‌سازی هرگونه آرمان انسانی والاتصرف عدوانی‌ای دارد؛ در صورتی که برحسب ظاهر تمامی تلاش انسان در امور وابسته به شغل یا کار مادی، به دست آوردن رفاه و آرامش نسبی است، اما روالی که به روزمرگی ختم می‌شود در تلاش برای استمراربخشی به خواست‌ها و نیازهای انسانی است ولی از آن سو اراده و خواست به بقای مادی، مسائل معنوی را در خطر انداخته است.

روزمرگی آفت پیوستگی و امتداد امور معنوی است،  پدیده‎ی روزمرگی و نیروی خلاقیت کُش آن، کم‌تر از تباهی‌سازی کیفیتِ زیستی و هدر رفتنِ نیروی آفریشنگری ادبی یا هنری، در زیر سایه‌ی سیاه استبداد نیست، روزمرگی خود نیز شکلی اجتناب‌ناپذیر از استبداد است، چرا که در دوایر محکومانه‎ای انسان را اسیر پاسخ دهی های ضروری پنداشته شده خود می‌کند.

یکی دیگر از سرچشمه‌های زوالِ امکانِ آفرینشگری، ساختارهای مدرن زندگی و تمدن کنونی بشر است، ساختارهایی که به انسان مدرن کنشگر، آزادی فراروی از این وضعیت ضدتمدنی را نمی‌دهد و او را در دام ملال و خستگی و دغدغه‌های ذهنی فرسایشی گرفتار می‌سازد.

از دیگر سو ما بیش‌تر با صورت‎های به محاق رفته تمدنی در چنین جهان تبه‌کاری مواجه‌ایم جهانی که در تضاد با آرمان‌های هومانیستی که دوره‌ای شعار مدرنیته بود در جهت ضدیت با خود قرار گرفته و این سیر تمدن‌زدایانه خود مصادیق انقطاع را در زندگی روزمره به وجود می‌آورد.

و با این همه انسان‌ها به ناگزیر و ناخواسته در این چرخه نسبت به فعالیت‌های ادبی و هنری دچار وضعی انقطاعی می‌شوند، انقطاع از تولیدکنندگی و در پیوستار با روزمرگی و مصرف‌گرایی.

وضعیت شغلی ناهموار و کار در شرایط سخت، اوضاع اقتصادی نامناسب، از دیگر عوامل روزمره‌زدگی‌ست، دوره‌ای که ساختارهای مسلط اقتصادی بر سبک و رویه زندگی فردی و اجتماعی افراد و فرهنگ زیستی آن تاثیری انکار ناپذیر داشته؛ این موارد به مثابه عوامل «سلبیت ساز» با هجوم پدیدارهای نوظهور و گوناگون، «شعر» را در سایه و حاشیه‌ی ناامنِ روزمرگی، و اضطراب هستی شناسانه کشانده است.

از دیگر سو انسان در تمامی لحظات زندگانی خود شاعر نیست و انقطاع امری نیست که صرفا در ساختارهای تاریخی و زمان‌های ماضی اتفاق بیافتد. انقطاع در صورت استمرار تجربه امر شاعرانه نیز رخ می‌دهد، این گزاره مطلق‌گرایانه و این تصویر همواره ثابت ذهن ما که «شاملو شاعر بوده است» به این معنا نیست که شاعر در تمامی لحظات شبانه‌روز شعر نوشته است! در فواصل زندگی روزمره هم آن حالت از بودن، حالت شاعری همواره وجود ندارد و این موضوع به ناگزیر مساله انقطاع از شعر را جلوه گر می‌نماید.

۳-نقش امر سیاسی در ایجاد انقطاع

ما دراین جا به نقش تهدیدگرانه‏ امر سیاسی و نفوذ آن در جامعه استبدادزده‌ای می‌پردازیم که ساختار توتالیتاریسم بر آن حاکم بوده، و غالبا چنین سیاستی با اِعمال تصرف در نوشتار و پیشنهادات اصلاح‌گرانه بدون درنظر گرفتن منطق دیگرگون نوشتار، سعی می‌کند حتی در روایت، محتوا و به ویژه واژگان مورد نظر شاعر در متن دخالت کند، و با این کار به شیوه‌ی یک جانبه به بهترسازی یا پاک‌سازی شعر به زعم نظام باورهای خود بپردازد آن هم در مدار نامعلوم میعارهای نامکتوب خود.

این عمل از سوی ساختارهای حاکم فرهنگی و ذهنیت های ایدئولوژیکِ معطوف به سلطه یا ارزش داوری تئولوژیک در خصوص چگونه‌سرایی شاعر، تا حدود قابل ملاحظه‌ای به مداخله قانونی امر قدرت و در نتیجه به عدم آزادی شاعر منجر شده است.

دخالت قوانینی که ناشی از برساخته‌های ذهنی و التقاطی است وکارکرد ماشین‌های حذف را بیش‌تر از کارکرد آزادانه شاعر و شعرآزاداندیشانه تضمین می‌کند و ای دریغ که حذف به هر معنا و شکلی هیئتی قانونمدارانه به خود گرفته است.

امر قدرت در دهه‌های اخیر در قالب ساز و کارهای ممیزی، همواره در پی طهارت و عفیف ساختن اخلاقی شعر بوده است. خوانش خاصی از اخلاق که بی حدودی مشخص، در نظیر به نظیر ممیزان شرایطی دلبخواهی و سلیقه‌ای را به وجود آورده، آن  هم با اخلاق  نچندان نظام‌یافته‌ی موجود، که همواره در پی پاکسازی شعر از امر«شر» است. حذف و سانسور عناصری که سبک زندگی، طرز تفکر، لذت جویی‌ها و غرایز انسان را له یا علیه در بر گرفته است خود می‌تواند به بازتولید «شر» یعنی خفقان و گسست شاعر از استمرار منجر شود، تاثیر این ساختار تحت لوای سیاست فرهنگی، که جواز ورود، داوری قطعی، و حذف جزء یا کل شعر را بدون هیچ‌گونه ارتباطی با شاعر فراهم ساخته است نقش و جایگاه تادیبی پیدا کرده است  و موردی جز حذف آنچه بوده- و ایجاب آنچه باید باشد در بر ندارد. سیاستی با این ساختار و محتوا، عامل انقطاع آزادی شاعر و عدم امکان بالندگی شعر را در جامعه ما فراهم آورده است.

۴- نقش شخصیت در تاریخ و ایجاد انقطاع

اراده‌ی چالش‌گرانه دربرابر هدف و عمل خود، و طرح بی‌تخفیف این پرسش فلسفی که «چرا می‌نویسم؟»  اراده و خواست فرد و نفس نوشتن را تا به آن مایه تحریک می‌کند که با احداث انقطاع، فصل دیگری را از موضوع مورد نظر رقم بزند. این‌جا ما به توان بالقوه‌ی اراده‌ی انسان، و خواست آن برای ایجاد گسست به معنای تحول ساز کلمه تکیه می‌کنیم.

نیمایوشیج نمونه برجسته‌ی این انقطاع از قدیم و ایجاد فصل دیگر در هنر شعر و شاعری بود. او می‌گوید:« اول کسی که می‌تازد بر اشعار من، خود من هستم. رسم من این است که می‌گذارم قطعه شعر یا منظومه‌ای کهنه شود، پس از آن که نسبت به آن بیگانه شدم، آن را به باد انتقاد و اصلاح می‌گیرم از هر حیث.» (از کتاب حرف‌های همسایه) این رویکرد خودانتقادی نیما که او را با فاصله‌ای معنادار از تنبلی ذهن یا عدم آشکارگری معاصرینش متمایز می‌سازد ، همان گزاره‌ی «تاختن بر شعر خود» است، گزاره‌ای که نمایان‏گر میل آشکار «کمال‌طلبی ادبی» است، و این اصالت خودانگیختگی/ منتقدانه زمانی به وقوع می‌پیوندد که شاعر از روال معمول کار خود، از آنچه حتی با شایستگی فن‌سالارانه ساخته و پرداخته است فاصله بگیرد، تا در این فاصله‌ی انتقادی محسوس بتواند آن‌چه را در صورت پیوستگی و استغراق در حین کار از حیث عقلانی یا حسی و شهودی مشاهده نمی‌کرده، مورد تغییر قرار دهد.  این نکته دوراندیشانه که نیما می‌گوید:«می‌گذارم قطعه شعر یا منظومه‌ای کهنه شود پس از آن که نسبت به آن بیگانه شدم؛ آن را به باد انتقاد و اصلاح می‌گیرم از هر حیث» به مساله‎ی مهم دیگری هم اشاره دارد آن هم «بیگانه»شدن با اثر خود است آدمی همواره تعلقات گسستی ناپذیری میان روان خود با تالیفات خود احساس می‌کند، «بیگانه شدن» نه تنها جواز رویکرد انتقادی از کار خود را، بلکه راه تردید در صورت و محتوا و سایر عناصر شعر را هموار می‌سازد ، چرا نام این فرایند زمانی «بیگانه شدن» را انقطاع از شعر نگذاریم؟ انقطاعی که تبدیل به کنشی روشمند در رویارویی با تکامل شعری است و در نهایت به «خدمت به شعر» منجر می‌شود.

وجود اثرگذار پدیدارهای مرتبط به وضعیت کنونی شعر و نیروی وارده‌ی آنان بر رسانگی، توان ارتباطی شعر به عنوان یک پدیده‌ی در معرض شکنندگی، و در خطر محوشدن، موضوعی است که خواه یا ناخواه به انقطاع انسان از شعر به واسطه‌ی امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و تاریخی می‌انجامد، چنان که رخداد انقطاع نه صرفا در امور روزمره که در روند تاریخ ادبیات ما نیز رخ داده است.

از این رو در بخش‌های بعدی مقاله به چهار موضوع «انقطاع در تاریخ ادبیات» و «انقطاع به واسطه حال مخاطب» «و انقطاع به واسطه سبک زندگی جدید بشر» و «انقطاع به واسطه بیماری‌های واگیردار» خواهیم پرداخت