سرفصل‌هاى موسيقى ايران «نامه‌ی هیجدهم»

هلن شوکتی در هر شماره به معرفی آلات، نخبگان و یا مقولات مربوط به‌موسیقی ایرانی می‌پردازد که از نظرتان می‌گذرد.

فصل شانزدهم

هلن شوکتی

به یاد کسانی که برای این سرزمین شجاعانه جنگیدند

آزادی من به من لبخند زد همچون گردابی که در آن جز تصویر خویش باز نتوان دید

آزادی  به بال‌ها می‌ماند  به نسیمی که در میان برگ‌ها می‌وزد و بر گلی ساده آرام می‌گیرد  

آزادی  به خوابی می‌ماند که در آن ما خود رویای خویشتنیم 

کسانی از سرزمین‌مان سخن به میان آوردند

من اما به سرزمینی تهی‌دست می‌اندیشیدم 

به مردمانی از خاک و نور 

به خیابانی و دیواری و به انسانی خاموش 

ایستاده در برابر دیوار – و به آن سنگ‌ها می‌اندیشیدم که برهنه بر پای ایستاده‌اند

در آب رود 

در سرزمین روشن و مرتفع آفتاب و نور.

                                                    «اکتاویو پاز»

نگاهی به سیر تصنیف در دوران تاریخی و مشروطیت در موسیقی ایران

هر زمان که شور و شعف و عشق به آزادی در وجود مردمان جوانه می‌زند، این  موسیقی است که به کمک شعر،،،،(دریچه‌های امید را به روی انسان می‌گشاید).

دوران قاجار را دوران گسترش موسیقی دستگاهی به شیوهٔ فعلی‌اش می‌دانند.  در آن دوران تصنیف خوانان و ضربی خوانان بسیاری مانند:  

حبیب الله سماع‌حضور،   عبدالله دوامی،.  حسین‌خان اسماعیل‌زاده،.  حسین تهرانی،   ملوک ضرابی فعالیت می‌کردند. اما سه تن از بزرگترین تصنیف‌سازان دوران معاصر:

 علی‌اکبر شیدا

 عارف قزوینی 

محمدعلی امیر‌جاهد

 بودند که بسیار در سرودن اشعار ناب انقلابی و موسیقی تأثیر گذار در شرایط دوران جامعه!!! نقش تنگاتنگی داشتند.

علی اکبر شیدا     ۱۲۸۵-۱۲۲۲

علی‌اکبر شیدا مهم‌ترین تصنیف‌ساز معاصر ایران است و صاحب تصانیفی دارای مضامین عاشقانه و عارفانه، آن گونه‌ که اگر بتوانیم دوره ای را به عنوان دوره معاصر موسیقی ایران بدانیم بی‌گمان علی‌اکبر شیدا، از پیشگامان این دوران است.

او به همراه میرزا عبدالله  که واسطه انتقال مدون ردیف‌های موسیقی دستگاهی ایران است، تحولی عظیم در موسیقی ایران دارد.

تا قبل از او معمولأ الفاظ غیرهنری و ناشایست در تصنیف‌ها وجود داشت و شیدا با سرودن تصانیف عاشقانه و تهیج‌انگیز، باعث گسترش این شیوه شد که تا پیش از آن نمی‌توان به کسی اشاره کرد. 

از شیدا می‌توان بعنوان موسیقی‌دانی تصنیف‌ساز  نام برد..

شیدا تحولی در این زمینه پدید آورد که همچنان تأثیراتش را پس از گذشت حدود یک قرن، در آثار او تازگی و زیبای خود را حفظ کرده که هنوز هم اجراء و عرضه می‌شود. او در تصانیف‌اش به نوعی آزادی رسیده بود و در حالات روحی و استفاده از واژگان چنان از خود رهایی نشان می‌داد که تا پیش از او نمی‌توان مشابهی برای آن یافت. 

اگر چه مضمون بیشتر تصانیف او عاشقانه است، اما در برخی از تصانیف‌اش نیز روایت‌های تاریخی و اجتماعی را بیان کرد،،،.

«روح‌الله خالقی » در باره آثاری که شیدا آفریده نوشته است: 

آهنگ و اشعار او بسیار مطلوب و دلنشین است و ساخته شدن هریک دارای ماجرایی است. او سپس داستان نگارش تصنیف « الا ساقیا از راه وفا به شیدای خود جفا کم نما»  و «ای که به پیش قامتت سرو چمن خجل شده» را آورده است.

شیدا به زبان سعدی تمایلی وافر داشت و گاهی مصرع ای از او را در ابتدای سروده‌هایش تضمین می‌کرد. او موسیقی‌دان ، شاعر و تصنیف‌ساز ایرانی‌ای بود که تصانیف او در قلب مردم جای داشت و عارف او را بر خود مقدم می‌دانست.

شیدا مردی درویش و وارسته بود. او مختصر سه تاری  می‌زد و خط نستعلیق را هم خوش می‌نوشت.

از شیدا تقریبأ ۲۲ تصنیف باقی مانده که سال‌ها بعد با همت ««استاد فرامرز پایور»» گردآوری و تألیف شد.

عارف قزوینی  ۱۳۱۲-۱۲۵۹

«اگر من خدمتی دگر به موسیقی و ادبیات نکرده باشم وقتی تصنیف‌های وطنی ساختم از هر ده هزار یک نفرش نمی‌دانست وطن یعنی چه»

این ها را «عارف قزوینی» یک از مهم‌ترین تصنیف سرایان معاصر ایران گفته است.

عارف قزوینی نخستین شاعری بود که شعر و موسیقی را بصورت تصنیف با مضامین اجتماعی همراه ساخت و به این ترتیب با آثار خود به هدایت افکار عمومی پرداخت.

موفقیت عارف مرهون تصنیف‌هایش است که هر کدام از آنها را به منظور سیاسی می‌سرود.

عارف قزوینی در کارنامهٔ خود تصنیف های وطنی و سیاسی بسیار ساخته که همچون تصانیف 

عاشقانه‌اش بی‌باک و جسورانه بود.

او پیش از مرگش نوشت:« من یک ایرانی پاک هستم که برای من هیچ چیز گران بهاتر از وطنم نیست.

بگذار در گمنامی بمیرم. آرزوی من این است که ملتم نیرومندتر و سربلند و کشورم شکوفا باشد».

از انجا که متأسفانه درویش‌خان با گرایش سیاسی در ضبط صدا مخالف بود، تصنیف‌های سیاسی عارف هرگز ضبط نشدند.

از خون جوانان وطن لاله دمیده ( ماهور)

دیدم صنمی (شور) امان امان ( شور)

نمی‌دانم چه در پیمانه کردی ، نکنم چاره ، از کفم رها، باد خزانی (آواز افشاری)

گریه را به مستی بهانه کردم – سیل خون به دامان روانه کردم  -شاهکار عارف قزوینی در شور – از نمونه‌های بارز   تصانیف ملی- وطنی   اوست .

محمدعلی امیرجاهد   ۱۳۵۶-۱۲۷۵

تصانیف «محمدعلی امیر جاهد» بیشتر مضامین میهنی- اجتماعی- سیاسی- فلسفی و عاطفی داشت. او بعنوان دبیر انجمن اشاعه و اعتلای موسیقی فعالیت می‌کرد و مدتی هم مسئولیت دبیرستان شبانه موسیقی را بر عهده داشت.

امیرجاهد بیشتر از یکصد سرود و تصنیف ساخته است که متاسفانه تعداد اندکی از آثارش به جا مانده است. 

در طول تمام دوران زندگی‌اش و با آثار فراوانی که تاکنون از او بر جای مانده ، تمامی شعر و آهنگ از خود اوست !!!بجز ترانه‌ی «ای نوع بش» که آهنگ آن در بیات اصفهان ساخته علی اکبر شهنازی است.

امیرجاهد تصنیف‌ساز،  دوران مشروطیت  تا آغاز جنگ جهانی اول در روزنامه‌های رسمی و جراید آن زمان بکار خبرنگاری و خدمات مطبوعاتی اشتغال داشت و سپس به استخدام مجلس شورای ملی درآمد، و دبیر انجمن «اشاعه و اعتلای موسیقی»  شد . مدتی هم مسئولیت  «هنرستان شبانه موسیقی» را بر عهده داشت.امیر جاهد در آن زمان شعر و تصنیف‌های شورانگیز با تخلص « جاهد» می‌ساخت.

از سال ۱۳۰۸ تصنیف‌های او با صدای  قمرالمولوک وزیری و تار ارسلان درگاهی و مرتضی نی‌داوود  شامل تصنیف‌های «کشور دل» دشتی- «جان من» شور- «امان از این دل» سه گاه- «گردش فروردین» ماهور  و!!!!!!! تعداد زیادی موسیقی وطنی و اجتماعی بر روی صفحه ضبط شد. 

در سال ۱۳۸۸ فیلم مستندی با نام  هزاردستان امیرجاهد در باره زندگی و آثار او به کارگردانی  منوچهر مشیری ساخته شد. 

بخش دوم:

برای مردمان «سیستان و بلوچستان»ام که همیشه مورد ظلم و ستم نامردمی قرار دارند.

موسیقی نواحی سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان یکی از متنوع‌ترین و متفاوت‌ترین نواحی موسیقیایی ایران است و در کنار ناشناختگی‌اش خاص و جذاب و غنی از عواطف می‌باشد.

موسیقی! بخش جدایی‌ناپذیر زندگی مردم بلوچ است و طی سالیان دراز، بلوچستان و هند تأثیرات متقابل فرهنگی داشته‌اند که در واقع مجاورت این منطقه با پاکستان و افغانستان و داد و ستدهای فرهنگی با کشورهای مجاور باعث تأثیرپذیری از موسیقی این مناطق گردیده است. مصداق بارز این اشتراکات در چند دهه اخیر سازهایی مانند  پنجو- دونلی-هارمونی و شیدی (نوعی سرنای بزرگ) است.

از نظر فرهنگ موسیقیایی سیستان و بلوچستان را می‌شود به دو ناحیه سرحد زمین  و مکران تقسیم کرد. 

با این‌که این دو منطقه به لحاظ زبان و موسیقی و ادبیات و آداب و رسوم منشأ واحدی دارند اما تفاوت‌های چشمگیری هم به لحاظ موسیقی دارند.

موسیقی سر حد زمین به ویژه در تکنیک و شیوه و اجرای سرنا و دهل اشتراکاتی با منطقه سیستان دارد. با این همه موسیقی جنوب بلوچستان «مکران» نسبت به شمال آن «سرحد زمین» از تنوع بیش‌تری برخوردار است.

موسیقی بلوچستان انواعی دارد که هر یک مربوط به بخشی از زندگی مردم می‌شود.

موسیقی بلوچستان به لحاظ گونه‌های موسیقی و تنوع سازها بی‌نظیر است.در یک تقسیم بندی کلی می‌توان موسیقی سیستان را به دو دسته موسیقی کاربردی و موسیقی آیینی تقسیم کرد.

موسیقی کاربردی بیش‌تر در مراسم همگانی شنیده می‌شود مانند: زمان زایمان ، تولد نوزاد، ختنه سوران، که متن آن برای پسر و دختر متفاوت است.

و مراسم آیینی که معمولأ توسط زنان و بدون همراهی ساز در مراسم سوگواری خوانده می‌شود. 

از مهم‌ترین گون‌های موسیقی می‌توان به شئر، آواز کردی ، سوت، غزل خوانی و ذکر در میان درویش‌های «نقشبندی و چستی »اشاره کرد.

متن شئر شامل داستان‌های حماسی و تاریخی، پند و اندرز و وقایع اجتماعی می‌شود.شئر و شاعری در موسیقی بلوچی جایگاه بالایی دارد و مقام شائر را میتوان با «بخش‌های شمال خراسان »،، «عاشیق‌ها در آذربایجان »،،«بیت‌خوانان کردستان »و دیگر سنت‌های روایتگری در ایران قابل قیاس دانست. این موسیقی معمولأ در عروسی‌ها و مجالس بزرگ یا محافل «خان‌ها» اجراء می‌شود.

 ادامه دارد!

در شماره بعدی به تفسیر از موسیقی سیستان و بلوچستان که دارای مضامین و طبقه‌بندی بزرگ موسیقیایی می‌باشد سخن گفته خواهد شد.

به امید اتحاد و پیروزی