کودتای ۲۵ مرداد به روایت دکتر محمدعلی موحد (بخش اول)

تصمیم مصدق مبنی بر قطع روابط با بریتانیا تصمیمی سری نبود. او خود چندی پیش دولت انگلیس را تهدید کرده بود که اگر تغیییری در رفتار خصمانه‌ی بریتانیا و دخالت در امور ایران روی ندهد، ناچار مجبور به قطع رابطه خواهد بود.

وودهاوس (پس از قطع رابطه) و قبل از ترک تهران زمینه‌ی ارتباط و همکاری برادران رشیدیان را با سرپرست سازمان سیا در سفارت امریکا فراهم آورد و یک دستگاه فرستنده برای ارتباط با سازمان اطلاعاتی بریتانیا در اختیار برادران رشیدیان گذاشت.

گفتنی است که برادران رشیدیان از انگلوفیل‌های دوآتشه و آشنایان قدیمی زینر بودند که از همکاری با امریکا اکراه داشتند. ولی در آن اوضاع و احوال چاره‌ای دیگر نبود.

وودهاوس که پس از قطع روابط ایران و بریتانیا تهران را ترک کرده بود، در لندن به دیدن انتونی ایدن (وزیر خارجه وقت بریتانیا) رفت. در این ملاقات زینر هم حضور داشت. زینر بسیار مأیوس و بی‌حوصله بود و علاقه‌ای به تعقیب نقشه‌های خود نشان نمی‌داد. اما آنتونی ایدن مانند وودهاوس متوجه‌ی این معنا بود که براندازی مصدق بی‌مشارکت و دستیاری امریکا ممکن نیست. در پایان رایزنی بنا شد که وودهاوس به اتفاق چند تن از مأموران وزارت خارجه‌ی بریتانیا به واشنگتن برود تا نظر بریتانیا را با مسؤولان سازمان امنیت امریکا (سیا) در میان نهد.

بر حسب اتفاق، درهمان ایام، کرومیت روزولت، رئیس عملیات سیا در خاور میانه (که از تهران به واشنگتن می‌رفت) سر راه خود در لندن توقف داشت.

همکاران وودهاوس در لندن از فرصت بهره بردند و طرح براندازی دولت مصدق را (که نام رمز«عملیات چکمه» بر آن گذاشته بودند) با وی در میان در میان نهادند.

روزولت طرح انگلیسی‌ها را پسندید، اما گفت ترومن (رئیس جمهور وقت امریکا) و دین آچسن زیر بار نخواهند رفت و امیدوار بود که دولت جدید جمهوری خواه، به آن روی خوش نشان دهد.

وودهاوس، پیش از رفتن به واشنگتن، به بیروت سفر کرد و پس از گفت و گو با مأموران سفارت انگلیس در آن‌جا، به قبرس رفت و در پایگاه نظامی انگلیس دفتری باز کرد و ترتیب تماس با مأموران خود در تهران را داد و سپس به لندن برگشت.

وودهاوس می گوید که، در حین سفر به لندن ، خبر پیروزی حزب جمهوری‌خواه را در انتخابات امریکا شنیده است.

در حکومت دموکرات‌ها ، رئیس سازمان سیا بیدل اسمیت بود که در زمان جنگ رئیس ستاد ایزنهاور را به عهده داشت. معاونت سیا با آلن دالس ( برادر جان فاستر دالس) نامزد وزارت خارجه در دولت جمهوری‌خواه بود.

بنا براین، امید به پیش برد نقشه‌های وودهاوس فراهم آمده بود.

عمّال سیا منتظر روی کار آمدن دولت تازه بودند و یقین داشتند که دولت جمهوری‌خواه به پیشبرد نقشه‌های آنان یاری خواهد کرد.

وود هاوس می‌گوید، از آن جا که نمی‌خواستم مقامات امریکای تصور کنند که ما قصد بهره برداری از آن‌ها را داریم، مسئله ی نفت را مسکوت گذاشتم و در عوض بر خطرعاجل کمونیست ها در ایران تأکید کردم.

وود هاوس در ادامه می‌گوید، من پیش‌تر طرحی فراهم کرده بودم که حاصل رایزنی با کارشناسان مورد اعتماد لندن بود و این طرح را با مقامات انگلیسی در میان نهادم. این طرح که پیش‌تر با زینر در میان نهاده شده بود، همان نقشه‌ای است که «عملیات چکمه» نام داشت.

به گفته‌ی وودهاوس، طرح چکمه شامل دو بخش بود:

یک بخش پشتوانه‌اش «سازمان شهری» از اوباش بود که تحت فرمان برادران رشیدیان عمل می‌کردند. افسران ارشد ارتش، سردبیران روزنامه‌ها، سیاست بازان سابقه دار و ملاها و بازرگانان و نیز سردمداران اوباش در«سازمان شهری» جای داشتند. قرار بود که این سازمان با استفاده از حمایت شاه ـ و حتی بدون آن ـ کنترل تهران را به دست گیرد و دکتر مصدق و وزیران او را بازداشت کند.

بخش دیگر، به همکاری چند تن از سران عشایر متکی بود. قرار بر این بود که فعالیت هر دو بخش در یک زمان عملی شود.

در واقع، همزمان با فعال شدن سازمان شهری قرار بود که سران عشایر نیز در شهرهای بزرگ قدرت‌نمایی کنند و در صورتی که از سوی حزب توده با واکنشی رو به رو شدند، شهرهایی چون اصفهان و آبادان را اشغال کنند.

بهترین موقع برای انجام این عملیات ماه اوریل ( اول بهار) یا سپتامبر( آخر تابستان) است که عشایر در آن هنگام برای ییلاق و قشلاق کوچ می‌کنند.

برآورد مالی وودهاوس آن بود که هزینه‌ی عملیات مذکور، افزون بر ماهی ده هزار لیر که به برادران رشیدیان می دهند، نیم ملیون لیر دیگر است.

وودهاوس درگفت‌وگو با مقامات امریکایی نخست این موضوع را پیش کشید که بعد از براندازی مصدق، چه حکومتی باید جایگزین دولت او شود. وودهاوس سیاهه‌ای پانزده نفره از نام ها سیاستمداران ایرانی را که همگی از سوی وزارت امور خارجه‌ی بریتانیا تأیید شده بودند، روی میز نهاد. امریکا می‌توانست هرکدام را که می‌پسندد برگزیند: قدیمی‌ها، نورسیده‌ها و گروه میانه. نام زاهدی در این گروه اخیر ذکر شده بود.

به روایت وودهاوس، نخستین واکنش امریکایی‌ها، سرد و با دو دلی همراه بود.

ژنرال بیدل اسمیت (رئیس وقت سازمان سیا) گفت، شما شاید بتوانید مصدق را سرنگون کنید، اما نمی‌توانید آدم خود را جای او بنشانید.

با وجود این، وودهاوس به تدریج در داخل سیا گوش‌های شنوایی یافت.

سر سام فال (یکی از اعضای وزارت خارجه ی انگلیس) که همراه وودهاوس به واشنگتن رفته بود می‌گوید:

«ما رفته بودیم امریکایی‌ها را قانع کنیم که با مصدق به هیچ‌جا نمی توان رسید و ماندن او به لحاظ منافع هر دو کشوربسیار خطرناک خواهد بود. ما بر آن بودیم کمی هم در باره‌ی وسایلی که برای تغییر مصدق در اختیار داریم با امریکایی‌ها حرف بزنیم. پس از مدتی صحبت احساس کردیم این نظر که ماندن مصدق سرانجام به روی کار آمدن کمونیست ها خواهد انجامید، نزد امریکایی‌ها جا افتاد و مورد قبول قرارگرفت.»

ریچارد کاتم هم که در آن زمان جزو مشاوران جوان وزارت خارجه امریکا در باره ی مسائل ایران بود می گوید :

«من همان زمان این احساس را داشتم و هنوز هم دارم که انگلیسی‌ها آن روزها با توجه کامل به جنون ترس از کمونیسم که به سردمداری سناتور مک کارتی سراسر امریکا را فرا گرفته بود، عالماً و عامداً به این نقطه ضعف انگشت گذاشتند و پای ما را در میان کشیدند…»

اولین پرسش امریکایی‌ها این بود که تشکیلاتی که انگلیسی ها در اختیار دارند تا چه اندازه قابل اطمینان است؟ انگلیسی ها پاسخ دادند که این سازمان بازمانده از جنگ جهانی است و از آن زمان تا کنون هیچ رخنه‌ای در ان راه نیافته است. سخنگوی ارشد امریکایی‌ها گفت که وزارت خارجه‌ی امریکا امکان عملیات مشترکی از این قبیل را رد نمی‌کند ، ولی موضوع حیاتی‌تر از آن است که بدون در نظر گرفتن کامل اطراف و جوانب آن بتوان وارد ماجرا شد. او از انگلیسی‌ها خواست که بگویند که در صورت مشارکت امریکا در این طرح، چه انتظاراتی را باید به جا آورد.

انگلیسی‌ها در جواب گفتند :

نخست آن که سازمان سیا عوامل خود را با تشکیلاتی که بریتانیا دارد هماهنگ سازد.دوم  آن‌که به محض استقرار دولت جدید در تهران، دولت امریکا از کمک مالی به ایران کوتاهی نکند. سوم آن که آمادگی این را داشته باشد که سیاست مخفی کاری را کنار بگذارد و عملاً و به روشنی اراده ی خود را در راستای تغییرات در تهران (مثلا از طریق اعمال فشار بر شاه) نشان دهد.چهارم آن که امریکا باید هم در نظر و هم در عمل، هماهنگی لازم را با بریتانیا نشان دهد.

در این میان یکی از امریکائیان طرف مذاکره پیشنهاد کرد که تشکیلات انگلیسی، به جای تلاش برای براندازی مصدق، به مبارزه با کاشانی و هواداران چپ گرای او روی آوَرَد، تا زمینه‌ی مبارزه‌ی مصدق با حزب توده مهیا شود، زیرا به نظر می رسد که مسبب بی عملی و سکوت مصدق در برابر حزب توده، مخالفت‌های دار و دسته ی کاشانی است.

این تعبیر به مذاق انگلیسی ها خوش نیامد. وودهاوس آن را جلوه‌ای از بصیرت ابلهانه‌ی امریکایی ها به حساب آورد که ازعواقب سقوط دولت مصدق بیمناک بودند وتصور می کردند با نگاه داشتن او می توان به راهش آورد.

انگلیسی ها بی درنگ پاسخ دادند که تشکیلات آن ها حاضر نیست برای نیرومند ساختن حکومت مصدق، حتی انگشتی تکان دهد و افزودند که حزب توده قوی تر و منسجم تر از آن است که با این تمهیدات بتوان جلویش را گرفت.

با وجود این، برای جلب نظر امریکایی‌ها گفتند که این امکان هم وجود دارد که دولت جدید با رویکرد به اشخاصی از جبهه‌ی ملی تشکیل شود که مخالف کاشانی هستند.

امریکایی ها در پاسخ گفتند هرگونه تصمیم در این مورد موکول به وقتی است که دولت جدید جمهوری خواه تشکیل شود. زیرا در حال حاضر وزارت خارجه در تدارک طرح دیگری برای حل مسئله‌ی نفت با مصدق است، از این رو باید صبر کرد و دید که طرح جدید راه به جایی می برد ، یا نه.

به رغم این ، امریکایی ها وعده دادند که مسؤولان وزارت خارجه و سیا، طرح انگلیسی ها را بررسی خواهند کرد.