یادداشت‌های شخصی (نهایت بلاهت بی‌نهایت است)

شمس تبریزی:
مرا در این عالم با این عوام کاری نیست ، برای اینان نیامده‌ام

–
سال ۱۳۷۴ بود که نخستین بار دیوان جهانملک خاتون برادرزاده‌ی شاه ابواسحاق اینجو نخستین ممدوح حافظ در تهران منتشر شد. چهار سال بعد شاعره‌ی مرحومه پروین دولت‌آبادی که اغلب او را چون عباس یمینی شریف شاعر کودکان می‌شناسند کتاب کوچکی منتشر کرد با عنوان ” حافظ و جهان ملک خاتون ( منظور خردمند ) ” که این عبارت را در عنوان کتاب از خود حافظ گرفته و آن را یکی از نشانه‌های روابط شعری بین آن دو شاعر گرفته بود
منظور خردمند من آن ماه که او را
با حسن ادب شیوه‌ی صاحب نظری بود
که اگر هم منظوری در این غزل از ” آن یار کزو خانه‌ی ما جای پری بود” باشد ، چنان که رسم خواجه در کاربرد الفاظ عاشقانه برای ممدوحان بوده است تمامیت این غزل ده بیتی نشان از غم دوری و یا مرگ یکی از آنان ، و مثلا عموی جهان ملک دارد که تا گرفتاری در اصفهان و قتلش در شیراز چندی را همچون امین‌الدین جهرمی وزیر او و شوهر جهانملک خاتون متواری بود. این شاهزاده خانم اینجو هم آن چنان زنی نبود که بعضی از نسوان نویسنده، او و امثال کیمیاخاتون دختر خوانده‎ای که مولانا به عقد شمس تبریزی درآورده بود پیراهن بی درز مریم فرض کرده باشند و دو بیتی‌ای که عبید زاکانی در شب عروسی جهانملک خاتون و امین‌الدین جهرمی خطاب به داماد خوانده بود فارغ از هر چیز نشان از بی بند و باری‌ی آن روزگار دارد:
وزیرا جهان قحبه‌ی بی وفاست
تو را از چنین قحبه‌ای ننگ نیست ؟
برو کس فراخی دگر را بجوی
خدای جهان را جهان تنگ نیست
که این مصراع آخر چنان که روش طنز نیشدار عبید است ریشه‌ای تاریخی دارد که تا دیوان کبیر هم رسیده است. شمس نیز در تقریرهای خود چند جا درباره‌ی کیمیا پرده دری می‌کند و پیرامون این همسر جوان خود که سرانجام – می‌گوید – حلالش کرده و طلاقش داده بود در جایی می گوید : ” از خردگی از میان پاکی و عصمت رسته این زن از بس تقاضا کرد از راه غلط ، که به صورت در روی می‌خفت هر لحظه. من می‌گفتم مساله است که این چنین زن را برون باید کرد و اگر مرا میل آن بودی غلام بخریدمی “. اما آن خام اندیشه‌های فمینیستی – که ای کاش معنی‌ی آن را می‌دانستند – به جایی کشیده شد که آن شاعره‌ی مرحومه در هفتاد و پنج سالگی ادعا کرد حافظ غزل ” یوسف گمگشته باز آید به کنعان ” را از غزل جهانملک خاتون گرفته است، و چند سال بعد شاعر تازه درگذشته محمد علی سپانلو با یاد کردن از او قدمی پیش گذاشت و گفت: بسیاری از کلمات ” جهان ” در دیوان حافظ اشاره به جهانملک خاتون دارد. خدایش بیامرزد که کاش بود و این بیت را برای حدس او شاهد می‌آوردیم
مجو درستی عهد از ” جهان ” سست نهاد
که این عجوزه عروس هزار داماد است

اما باید انصاف داد که پروین دولت آبادی دیگر مدعی نشد که حافظ تاریخ غزل خود را عقب کشید که کسی بو نبرد او آن را از جهانملک خاتون گرفته است. چون غلط یا درست او شاید قصدی جز نمایش سرکوب زنان در یک آیین قرون وسطایی مردانه نداشت که تا به یک آزادی‌ی نسبی، و یا بهتر بگوییم نمایشی، در این کمتر از صد سال برسد تنها شعر زنانه‌اش از جانب زنی بود که یکی از سه بزرگترین رباعی سرایان تاریخ ادبیات فارسی، درکنار خیام و عطار بود: مهستی گنجه‌ای. زنی که نهصد سال پیش این گونه سروده بود:
*
در خانه‌ی تو آن چه مرا شاید نیست
بندی ز دل رمیده بگشاید نیست
گویی همه چیز دارم از مال و منال
آری همه هست، آن چه می‌باید نیست
و
شب‌ها که به ناز با تو خفتم همه رفت
درها که به نوک غمزه سفتم همه رفت
آرام دل و مونس جانم بودی
رفتی و هر آنچه با تو گفتم همه رفت
و
ما را به دم پیر نگه نتوان داشت
در حجره‌ی دلگیرنگه نتوان داشت
آن را که سر زلف چو زنجیر بود
در خانه به زنجیر نگه نتوان داشت
*
در هزار و چهار صد سالی که زنی چون مهستی طبق یک فقه منحط جزو اموال مردانی محسوب می‌شده که خودشان به یک پول سیاه نمی‌ارزیده‌اند همین یک شاعره‌ی روزگار قدیم از سرهزاران معمم و فقیهی که این قواعد را وضع کرده بودند زیاد بوده، به این دلیل که به علت بی‌سوادی ی حضرات این رباعی‌ی او را بدون آن‌که ازمضمون اروتیک و بی پرده‌ی آن سر درآورده شود به میمنت و مبارکی به راحتی از ممیزی آن‌ها عبور کرد و نوزاد شعر او چون ماه تمام متولد شد و ” ارشاد ” حجج اسلام را به باد فنا داد
*
چون ” چاه عقیقی ” ست ، پناهی دهدت
وز ” بالش نقره ” تکیه گاهی دهدت
نه ” قطره‌ی سیماب ” چو در وی ریزی
نه ماه دگر چو قرص ماهی دهدت
———————————-
مرداد ۹۴