شاعران این شماره:قباد حیدری، منصور خورشیدی، حبیب شوکتی، جهانگیر صداقت‌فر و آرزو نوری

یک شعر از: قباد حیدر

از جنگ برگشتیم

فقط توانستیم

قاب‌های‌مان را

نجات دهیم

مابقی کشته شدند.

یک شعر از: منصور خورشیدی

انگشت روی صورت ماه
که می‌گذاری
هزار سیب کال
سقوط می‌کند
روی تفکر شیطان
وقتی چشم
از مصیبت وسوسه‌ها
عفت آفتاب را
سیاه می‌بیند

 
ادامه‌ی خواندن→

بقیه از شماره‌ی قبل 

در شماره‌ی اسفند ماه ۱۳۹۸ مجله‌ی ۴۰چراغ بخشی ویژه‌ به عمران صلاحی اختصاص داده شده است تحت عنوان «من بچه جوادیم». دراین ویژه‌نامه مصاحبه‌ای با بیژن اسدی‌پورتوسط خانم سهیلا میرعابدینی انجام شده  و چند اثر از عمران صلاحی و دیگر نویسندگان در باره‌ی عمران آمده که ما در رسانه آن‌ها را در چند شماره برای‌تان می‌آوریم.

پایان

آخرین کتاب فضل‌اله روحانی تحت عنوان «چند گفتار و چند جُستار» اخیرا انتشار یافت از این کتاب مطلب «عشق چیست» را انتخاب کرده‌ایم که در پی می‌آید:

هوشنگ اعظمی‌لرستانی

ادامه‌ی خواندن→

مرضیه بهارى‌ترين صداى همه‌ی فصول

از این شماره در سلسله نوشتاری به‌نام «سرفصل موسیقی‌ی ایران» از هلن شوکتی در هر شماره به معرفی یکی از بزرگان موسیقی‌ی ایران خواهیم پرداخت که امیدواریم مورد قبول واقع شود.

در فصل اول موسيقى این گفتار و در آستانه سال نو و بهار از جشن زادروز بهارى‌ترين صداى همه‌ی فصول تاريخ موسيقى ايران «بانو مرضيه».ارزانى صاحبدلان و عاشقان موسيقى:

فصل اول:

هلن شوکتی

خديجه مرتضايى مشهور به اشرف‌السادات ملقب به “مرضيه” زاده اول فروردين ١٣٠٣ خيابان عين‌الدوله ،دبستان را در مدرسه هما و دبيرستان را در مدرسه عصمتيه گذراند.
پدرش سيد حسن مرتضايى معروف به شيخ حسن، مردى بود مؤمن و متدين ولى نه چندان متعصب، بلكه اهل ذوق كه نه مخالفتى با تحصيل خديجه داشت و نه مشكلى با همآوازى او با مادرش ربابه خانم. پدر در كودكى خديجه تجديد فراش نمود لطف ازدواج فوق این‌كه زن پدر تازه هم اهل ساز و آواز بود، پيانو مى‌نواخت و صداى گرمى داشت.

مرضيه مى‌گويد: من زن پدرى داشتم كه پيانو به سبك مرتضى محجوبى‌ می‌زد. او تاثير عميقى روى كارهاى من داشت و در باز خوانى اشعار مشروطه بخصوص اشعار شيدا مرا تشويق می‌كرد و آشنايى من توسط زن پدرم با استاد حشمت راد دريچه تازه‌اى را بروى من باز كرد و من با هر تصنيف جان تازه‌اى می‌گرفتم.
“”عاشق شيدا من واله و رسوا من – نو گل رعنا تو آفت دل‌ها تو””

مرضيه از چند خوان موسيقى عبور كرد تا بالاخره خود را به خوان هفتم يعنى راديو تهران در سال ١٣٢٧ رساند.
تا سه سال اول را در ساختمان بى‌سيم پهلوى بعنوان كارآموز با ماهى ٨٥ تومان گذراند و در سال جديد منتقل شد به ساختمان جديد ارك با ماهانه ١٨٥ تومان حقوق.
در استوديوى جديد مرضيه دريافت كه هنگام كار با بزرگان موسيقى فرارسيده و اينك دنباله‌ی كار!!!!!
ورود مرضيه به راديو مقارن شد با شكرآب شدن ميانه مهدى خالدى با بانو دلكش. كار اين دو بدليل يا دلايلى ناگفته كشيده شد به قهر و غضب تا آن‌كه خالدى رهبرى اركستر را به ادامه همكارى با دلكش ترجيح داد و رفت و اركستر بي رهبر ماند تا اين مقام سپرده شد به جواد و بزرگ لشكرى، در اين دوره رهى معينى كرمانشاهى در مقام شاعر همراه اركستر بود با كار مشترك “به كام طوفان، ترانه‌هاى دل‌انگيز ديگر مانند تنهايى، يادتو، و البته لاله صحرايى“

جواد لشكرى در اركستر راديو ماند و بزرگ لشكرى وصل شد به اركستر رحيم‌خان منصورى كه از قضا در اين زمان سرش گرم بود به اجراء و ضبط تصانيف شيدا با تنظيم‌هاى جديد با آواز بانو مرضيه.
جمعى كه به اين منظور گرد آمده بودند علاوه بر خود آقاى منصورى كه نت‌نويسى‌ی آهنگ‌هاى شيدا را برعهده داشت عبارت بودند از آقايان جواد معروفى كه نت‌ها را براى اركستر بزرگ تنظيم می‌كرد و روح‌الله خالقى كه با اركسترش آن‌ها را مى‌نواخت و البته مرضيه كه با صداى نازدار و غمزه‌هاى آوازش روحى تازه به تصنيف‌هاى دوره مشروطيت مى‌دميد. در حول وحوش سال‌هاى اوايل دهه ٣٠، «اگر مستم من از عشق تو مستم»، «بيا بنشين كه بردى دل زدستم.»

خيز بزرگ و به عبارتى ديگر بلند پروازى مرضيه در راديو و ورود به قلمرو گل‌هاى راديو آن هم در مقام نخستين زن برنامه گل‌هاى جاويدان.
دكتر محمود خوشنام گفته است: برنامه گل‌ها از همان آغاز مردانه بود و هيچ ظرافت و لطافتى زنانه در آن نبود و اين عيب بزرگش بود. با همه‌ی صداهاى زيبا مثل غلامحسين بنان و حسين قوامى و عبدالعلى وزيرى و ديگران كه در آغاز با «گل‌ها» كار كرده‌اند، جاى صداى ظريف يك زن خالى بود، كه با صداى مرضيه پر شد و هيجان غريبى به «گل‌ها» بخشيد.

قضيه نيش و كنايه‌هاى مرضيه و بنان سر دراز داره و سابقه آشنایی بیش‌تر بر می‌گردد به كنسرت‌هاى انجمن موسيقى و به رهبرى روح‌الله خالقى و اجراى اولين تصنيف دو صدايى «بوى جوى موليان»، كه از اين پس هر چه اين خواند آن يكى هم خواند واين رسم مرضيه رايج بود تا دوران تازه‌تر از جمله ترانه «اى اميد دل كجايى» كه اول بنان خواند و مرضيه هم بدنبالش. آهنگ اين ترانه را پرويز ياحقى ساخته در ١٧ ،١٨ سالگى.
مرضيه در خاطراتش به اين موضوع اشاره كرده كه يك روز آقاى بديع‌زاده كه در آن هنگام عضو «شوراى موسيقى راديو ايران» بود از پشت شيشه استوديو جوان لاغر اندام و باريك و بلندى را نشانم داد كه تازه پشت لبش سبز شده بود و گفت: اين جوان را مى‌بينى ، بعد از اين با او كار كن و هنگامى كه تعجب را در صورتم ديد گفت به جوانيش نگاه نكن نابغه است. من با ناباورى كارم را با اين جوان شروع كردم و حاصل، همان ترانه‌هايى است كه با شعر بيژن ترقى خلق شدند. صرف نظر از ترانه «اى اميد دل كجايى» اولين كار مستقل مرضيه با پرويز ياحقى، در واقع اولين كار پرويز ياحقى با بيژن ترقى هم هست. اين دو از جوانى رفيق گرمابه و گلستان يكديگر بودند.
و نيز گفتنى است كه شعر و آهنگ‌هاى پرويز ياحقى و بيژن ترقى به جزء «می زده» بيژن ترقى در چند مورد ديگر هم با حك و اصلاح شوراى شعر مواجه شد از جمله «ترانه طاووس» سروده معينى كرمانشاهى كه البته اسمش را نمی‌شود سانسور گذاشت كه در واقع يك دستكارى بی‌جا.
معينى كرمانشاهى در خاطراتش (راز خلقت) در شرح اين ماجرا نوشت: پس از پخش طاووس از راديو دكتر لطفعلى صورتگر پرسيد از ترانه‌اى به اين لطافت چرا پايانى اين همه سخيف. و آقاى معينى پاسخ داد اين جمله از خود من نيست و مربوط است به استادان دانشگاه خود شما كه چنين تعبيرى را ساختند.
«جلوه آن مرغ شيدا» گفته «جان پرور من -پاى آن طاووس زيبا (هستى رنج آور من) تبديل شد به «اين دل بى دلبر من»

ادامه دارد.

حسین شرنگ عکس از بابک سالاری

شماره‌ی ۴

دکتر پروین سلاجقه، نامی آشنا در نقد ادبی در یک دهه اخیر است.

​

عمران صلاحی

لُرِتا هایراپتیان تبریزی

لرتا هایراپتیان در سال ۱۲۹۰ خورشیدی، در محله زرگنده تهران به دنیا آمد. از هشت سالگی به روی صحنه رفت و تا آغاز “انقلاب اسلامی” در ایران به کار هنرپیشگی و کارگردانی پرداخت.
لرتا یکی از نخستین زنانی است که در عرصه‌ی هنرهای صحنه‌ای ایران به فعالیت پرداخت. او تحصیلات ابتدائی خود را در مدرسه ژاندارک به پایان رساند و از مدرسه‌ی روس‌ها در ایران دیپلم گرفت. در سن ۱۱ سالگی در نمایشی موزیکال جدا از مدرسه به روی صحنه رفت. او اما کار جدی‌تر خود را با گروه‌های تئاتری موجود آن زمان مانند “کمدی ایران”، “نکیسا”، “کمدی اخوان” و “جامعه باربد” آغاز کرد. در ۱۸ سالگی با عبدالحسین نوشین کارگردان و بازیگر تئاتر آشنا شد و آشنایی آن دو به ازدواج انجامید. ثمره‌ی این پیوند، علاوه بر یک پسر، نمایش‌های درخشانی است که همچنان در یاد بسیاری از هم‌نسلان آن دو باقی است. از مرگ لرتا ۱۲ سال می‌گذرد. اما اگر زنده می‌بود، امسال به جمع صد سالگان پیوسته بود.

وجود زنان در صحنه‌های هنری ایران تاریخ چندان درازی ندارد. پیش از آغاز قرن خورشیدی جاری هنوز اندرونی‌های دوره قاجار مالامال از زنانی بود که هنر خود را تنها در محافل نهانی و در میان هم‌جنسان خود و یا خواجگان حرم عرضه می‌کردند. آن‌چه در تاریخ از آن دوران باقی مانده تنها اسامی زنانی است چون “اختر خانم”، “گلریز خانم”، “فخرالملوک، و “مهر آفاق” و چند نام دیگر. اما در همان نخستین سال سده‌ی کنونی، یعنی سال ۱۳۰۰ خورشیدی، به نام زنانی بر می‌خوریم از اقلیت‌های مذهبی که توانستند در دوران مردسالاری و استیلای مردان بر صحنه‌های هنری، جایی برای خود باز کنند.

کلوب موزیکال، راهگشای زنان

با تاسیس مدرسه‌ی موسیقی و کلوب موزیکال وابسته به آن که “علینقی وزیری” بنیانگذار آن بود، زنان نیز راه گریزی برای پیوستن به گروه‌های هنری یافتند. در همین کلوب موزیکال که کسانی چون علی دشتی، سعید نفیسی، ایرج میرزا و مشفق کاظمی از اعضای پر و پا قرص آن بودند، “پری آقا بابایف” ارمنی نیز به عضویت پذیرفته شد. زنی تحصیل کرده تئاتر از فرانسه، که نخستین کار هنری خود را در اپرتی به نام “پریچهر و پریزاد” آفریده‌ی “رضا کمال” معروف به “شهرزاد” در نقش اول ایفا کرده بود.

لرتا هایراپتیان هم چون پری آقا بابایف و مادام “سیرانوش” به کلوب موزیکال وزیری پیوست. کلوب موزیکال پس از مدتی تعطیل شد و هنرمندان هر یک به گوشه‌ای رفتند. لرتا اما که هم صدایی خوش داشت و هم بازیگری برجسته بود، بلافاصله از سوی گروه‌های تئاتری دعوت به کار شد. دکتر محمد عاصمی، سردبیر مجله کاوه، در گفت‌وگویی که یک سال پیش از درگذشتش با او داشتیم، از نقش‌های آن زمانی لرتا برایمان می‌گوید:

«لرتا هنوز چهارده سال نداشت که در نمایشنامه “مولیر” به کارگردانی و ترجمه “کاراکاش” و همراه آقای دریابیگی، و دیگر بازیکنان تئاتر چون خانم “برسابه”شرکت کرده بود. در سال ۱۳۰۵ خورشیدی، به دعوت محمود ظهیر‌الدینی اولین استاد تئاتر در ایران، به گروه “کمدی اخوان” پیوست و در نمایشنامه‌ی “تاجر ونیزی” اثر شکسپیر با ظهیر‌الدینی و “حسین خیرخواه” بازی کرد. بعد به دعوت اسماعیل مهرتاش به تئاتر “جامعه باربد” رفت و در نمایشنامه‌‌های موزیکال “لیلی و مجنون”، “یوسف و زلیخا”، “خسرو و شیرین” نقش‌های اول را ایفا کرد.»

لرتا چون صدای پرتوان و جذابی داشت، شهرت فراوانی بین دوستداران تئاتر و مردم عادی پیدا کرد. یوسف و زلیخا‌ی او به مناسبت آوازی که می‌خواند جلوه‌ی بسیار فراوانی داشت. آهنگ‌هایش را در هندوستان روی صفحه‌ی گرامافون ضبط کردند و صدای او به تمام خانه‌هایی که گرامافون داشتند راه پیدا کرد.

صدای لرتا در نقش زلیخا بر روی نوارهای کاست قدیمی به یادگار باقی مانده است.

از زیر حجاب تا روی صحنه

لرتا را از برخی جهات می‌توان با قمرالملوک وزیری، خواننده مقایسه کرد. هر دو با شهامت در آن سال‌های دیر و دور، حجاب از سر برداشتند و به روی صحنه رفتند. دکتر عاصمی آن‌چه را که از شرایط آن زمان از زبان لرتا شنیده است باز گو می‌کند:

«خانم لرتا می‌گفت که شرایط کار و محیط اجتماعی آن زمان برای زن‌ها به قدری محدود بود که او ناچار چادر سرش می‌کرد و روی خود را کاملا می‌پوشانید و با درشکه‌ی کروکی پائین کشیده از خانه به تاتر می‌رفت. با این همه او کار خود را چنان ماهرانه انجام می‌داد که سازمان شیر و خورشید ایران از پاپازیان شکسپیرشناس روس دعوت کرد که به ایران بیاید و با لرتا همکاری کند. نتیجه این همکاری اجرای تئاتر “اتللو”‌ اثر شکسپیر با شرکت پاپازیان در نقش اتللو و لرتا در نقش دزدمونا بود.»

دکتر عاصمی بازی ماهرانه‌ی لرتا را در صحنه و واکنش تماشاگران را توصیف می‌کند:

«زمانی که در نمایشنامه‌ی اتللو بازی می‌کرد، وقتی که اتللو او را کشت، مردم واقعا خیال کردند که او را کشته و بسیار نگران و ناراحت بودند. وقتی تئاتر تمام شد، دست زدند و پرده باز شد و دوباره آمدند برای تشکر، مردم واقعا صمیمانه نفس راحت کشیدند که او زنده است و اتللو او را نکشته.»

هنرمند روس در بازگشت از لرتا می‌خواهد که همراه با او به شوروی برود. لرتای ۱۸ ساله اما که تازه با نوشین آشنا شده بود، تقاضای او را رد می‌کند. عبدالحسین نوشین که خود تحصیل کرده‌ی تئاتر از فرانسه بود، با ویولن زدن در پشت صحنه دل از لرتای بازیگر در روی صحنه می‌برد. نگاه‌ها در هم می‌آمیزند و جرقه‌های عشق به آتشی بدل می‌شود که تا پایان عمر نوشین و لرتا ادامه می‌یابد.

صحنه‌ای از نمایشنامهٔ مردم در سالهای ۱۳۲۰. از راست: حسین خیرخواه، مصطفی اسکوئی و لرتا
پاپازیان، همان شکسپیرشناس شوروی در کتاب خاطرات خود می‌نویسد که لرتا عشق به نوشین را به تئاتر ترجیح داد. اما از آن‌جا که نوشین خود یکی از نوآوران در صحنه‌های هنری بود، این عشق شاید سبب شکوفایی هر چته بیشتر هنر لرتا نیز شد. با آمدن نوشین، دکور صحنه، نورپردازی، و نوع بیان مطالب نیز تغییر یافت. حالا دیگر پرده تاتر با چهار ضربه‌ی سنفونی پنجم (سرنوشت) بتهوون کنار می‌رفت و لرتا وارد صحنه می‌شد.

تمام نمایشنامه‌هایی که نوشین و لرتا مشترکا کار کردند، “پرنده آبی”، “ولپن”، “توپاز”، “مستنطق” و…. با موفقیت و استقبال مردم روبرو‌ شد. ادامه‌ی خواندن→

برای شنیدن و تماشای شعرخوانی‌ی حسین شرنگ روی عکس شاعر را فشار دهید:

حسین-شرنگ