سه برداشت از کارکرد شاعرانه و شعر نیما یوشیج 

مسعود فرح

نوشته: مسعود فرح

۱

نیمای اندیش‌مند از باورها و دریافت‌های خود، هوش‌مندانه یک ساختار پا بر جا؛ یک بلندا برای نگرش و دیدار پیرامون‌اش را فراهم آورده است. این است که چشم‌انداز شعر او به شدت واقعی است و از این رو تاثیر آن ماندگاراست. 

شعر نیما، از آن رو که دریافتی واقعی از دوران خود دارد، هوش‌مندانه است. دریافت او از آرمان‌های اجتماعی، دریافتی هیجان‌زده و دوره‌ای نیست. او به شدت چشم به فردا دارد . این است که بخشی از شعرهای برجسته‌ی او در پیشانی فرهنگ اندیشه و هنر این سرزمین قرار می‌گیرد. به لحاظ نظری نیما هنوز بزرگ‌ترین نظریه پرداز شعر نو و پیش‌رفته پارسی است. نظریه انقلاب نیما در شعر پارسی (که بر دیگر زمینه‌های هنری و ادبی هم به شدت اثرگذار بوده است) که شعر ما را از دنیای بسته و فرتوت کهن رهانید و در گام‌های آغازین با ارائه شعر موزون نیمایی چشم‌انداز شعر پارسی را بسیار گسترده ساخت، در درون خود این استعداد و زمینه را به روشنی نشان می‌داد که روند گسستن بندهای عروض سنتی از دست و پای شعر و ارائه عروض نیمایی که میدان بسیار فراخ‌تری را در پیش رو می‌گسترد؛ به گسستن هر بندی از دست و پای شعر خواهد و به شعر چند وزنی آزاد و فروغ و آتشی و .. انجامید؛ شعر بی‌وزن آهنگین که شاملو آغازگرش بود؛ شعر حجم رویایی و …. و نیز شعر سپید بی‌وزن که مهم‌ترین ارائه‌کنندگانش احمد رضا احمدی و شاعران موج نو بوده‌اند در روند گسترش شعر نیمایی قابل درک و دریافت است. در تمام نوشته‌ها و یادداشت‌های باقی مانده از پیروان نیما نمی‌توان به نظرگاهی هوشمندانه‌تر از دیدگاه‌های نیما دست یافت. بخش مهمی از این نوشته‌ها شرح و بسط دریافت‌های نیما است. و پاره‌ای نیز بازگویی و برگردان نظرات دیگران و به ویژه نظریه‌پردازان اروپایی است.

۲

شاملو در یکی از گفتگوهایش به طنز و با چهره‌ای حق به جانب از نیما نقل می‌کند: که من اول شعرم را به نثر می‌نویسم و سپس به سختی به آن نظم می‌دهم. در جایی دیگر از همین گفتگو شعر گفتن خود را نا خودآگاهانه خوانده و از فرمان نوشتن سخن می‌گوید . این جا با دو دیدگاه مواجه هستیم: یک دیدگاه شعر را گونه‌ای کار دانسته و بر وجه خودآگاه شاعری‌اش تاکید می‌ورزد ، و دیگری شعر را محصول فرمان نوشتن می‌داند که از حوزه ناخودآگاه صادر می‌شود. 

آیا براستی ما گویانده می‌شویم / ما تنها واسطه‌ی تجلی فرمان ناخودآگاه‌مان هستیم؟ یا این مائیم که شعر می‌گوییم و می‌نویسیم و به این گفتن و نوشتن دانا و آگاهیم و این گفتن و نوشتن شعر را کار می‌دانیم؟ . مانه تنها واسطه آفرینش شعر نیستیم که این مائیم که شعر را می‌آفرینیم. شعر نه که یک مائده که دقیقا پیشرفته‌ترین محصول اندیشه و زبان ماست. براین باورم که نیمای بزرگ با همه‌ی خبرگی و استادی‌اش در بیان باورهای هنری و ادبی، دراین اظهار نظر نتوانسته باورش را به درستی بپرورد؛ و همین موجب برداشت شاملو گردیده. در واقع نیما می‌خواهد به تاکید بگوید که شعر محصول کار است و البته هر کس این را به شیوه خود انجام می‌دهد؛ و کوشش ناموفقی در بیان شیوه‌ی خود داشته؛ که می‌توانسته و میتواند موجب برداشت‌هایی در مایه‌ی برداشت شاملو گردد.     

نیما کاملا خودآگاهانه شعر گفته و نوشته، این است که شعر اورا هوش‌مندانه می‌خوانیم. همه‌ی شعرهای برجسته‌ی همه شاعران پیرو نیما هم دست‌آورد کار خودآگاهانه اندیشه و زبان آن‌هاست. 

۳ 

شعر را اگر یک نمود زبانی بدانیم می‌توانیم باور داشته باشیم که زبان در هر نمودی که شدنی باشد گویاست. گویایی زبان است که نام‌گذاری می‌کند / نام‌گذاری هم پیوند است و هم جدایی در روندی که پایان‌ناپذیر است. این گونه شاید بشود گفت که چشم‌انداز شعر دگر شده و از چارچوب “شکل و محتوا” جدا می‌شود. این‌گونه شعر نه پترات تراویده از ناخودآگاه که خود می‌آید و لب‌ریز و سرریز می‌کند که کوشش هوش‌مندانه است برای نام‌گذاری‌های تازه که زمینه‌ی پیدایش پیوندهای نو در چشم‌انداز هستی و نیز جداگردیدن بسیاری پدیده‌های پیش‌تر پیوند یافته است. از این رو شعر چشم‌انداز پیوند و جدایی است. چشم‌انداز نام‌گذاری. این نگاه است که ما را توانا می‌سازد تا هر ساختار از پیش‌ساخته شده‌ای را که ضرورت دارد بشکنیم / ساختار های معنایی / دستوری / تکنیکی / ا دبی و…….. 

این که روند روانی / بیولوژیک کار و کوششی که به پیدایش شعر می‌انجامد چگونه است و چرا همه این توانایی را ندارند را؛ روان‌شناسان و دیگر خبره‌گان دیگر رشته‌های علوم انسانی و طبیعی باید بگویند. آن‌چه که می‌گویم دریافت من از روند شکل‌گیری شعر است . شعر دست‌آورد کار پیچیده و هوش‌مندانه شاعر در چشم‌انداز زبان است. این است که نیما به تاکید می‌گوید که شاعر به زبان خدمت می‌کند.