در حاشیه‌ی شعر هوشنگ بادیه‌نشین

یادداشتی از علی یاری منتشرشده در روزنامه‌ی اعتماد. سه‌شنبه.۲۰ اسفند ۱۳۹۸. ص۹.

۱. خواندن شعر شاعرانی هم‌چون هوشنگ بادیه‌نشین برای نسلی که با دگرگونی‌ها و ذهن و زبان شعر و شاعران امروز خو گرفته است، شاید اندکی ملال‌انگیز باشد، چون شکل تراش‌خورده‌ی شعر او را این‌جا و آن‌جا در شعر شاعران نامدارتر چند دهه‌ی گذشته دیده و خوانده است؛ اما برای کسانی که سویه‌های تبارشناسیک دگرگونی‌های شعر معاصر ایران را پیگیری می‌کنند، لایه‌های عمیق‌تر جریان‌های شعری معاصر را می‌کاوند، در بند نامداری یا گمنانی شاعران نیستند، خواندن شعر هوشنگ بادیه‌نشین و شاعرانی هم‌چون او کاری بایسته و سودمند است. سودمند است از آن رو، که برخی نوآوری‌های او در روزگار خودش که جوان‌سال هم بوده و بی‌ادعا، به چشم می‌آمده است و به رغم مدعیان «تاریخ آن‌ها را به یاد خواهد داشت.»
۲. وقتی برای نوشتن این یادداشت مختصر و خواندن آرای پژوهشگران شعر معاصر در باره‌ی هوشنگ بادیه‌نشین کتاب‌های دم دست (بیشتر دانشگاهی و چند مورد هم غیر دانشگاهی) را ورق می‌زدم، اعمّ اغلب‌ این کتاب‌ها که از مراجع پرکاربرد تحقیق دانشگاهی هستند و محل رجوع همگان، درباره‌ی او سکوت مطلق کرده بودند. آن‌جا هم که به او اشاره‌ای شده است، محصول حشر و نشر نویسندگان با هوشنگ بادیه‌نشین بوده است، وگرنه آن‌ها هم احتمالا چیزی درباره‌ی شعر او نمی‌نوشتند. آنچه درباره‌ی شعر او به تفصیل نوشته شده است بیشتر پیامد کتابی است (آتش تلخ) که سال ۱۳۸۰ به سعیِ احمدرضا احمدی و کاظم سادات اشکوری در نشر نیم‌نگاه منتشر شد و چند یادداشت‌هایی خوب و خواندنی در مجلات و روزنامه‌ها درباره‌ی این شاعر نوشته شده است. خود این کتاب هم با هم یادداشتی خوب و مرغوب از سادات اشکوری درباره‌ی شعر بادیه‌نشین آراسته است.

۳. حقیقت آن است که نمی‌توان شعر هوشنگ بادیه‌نشین را تمام و کمال به یکی از جریان‌های شعری معاصر منسوب کرد؛ اما اگر بخواهیم شعر او را در دسته‌بندی‌ها و جریان‌های شعری شناخته‌شده‌ی ایران معاصر جا بدهیم؛ وقتی از ذهن و زبان نیما تأثیرپذیرفته است، اوزان ترکیبی را کم‌وبیش آزموده است، به شعر بی‌وزن روی خوش نشان داده است، ذهنیتی مدرن داشته است، با شاعران جریان‌های مدرنیستی دهه‌ی چهل (موج نو، شعر دیگر و شعر حجم) حشر و نشر داشته و شعرش در کنار شعر آنان ـ بی‌آن‌که شعرش نسبتی ذاتی با شعر این شاعران دشته باشدـ و در جنگ‌هایی که این شاعران فراهم آورده بودند، منتشر شده است، کدام جریان شعری با میراث شعری او مناسبت تام و تمام دارد؟ اگر گریزی از این کار نداشته باشیم، با تأمل در میراث شعری بادیه‌نشین، چند ویژگی کلی مایگانی در شعر او هم‌چون: تلخ‌اندیشی و بدبینی، انسان‌مداری، طبیعت‌گرایی، توصیف‌گرایی، شرح ناکامی‌ها و فساد و نابرابری‌ها اجتماعی و… برجسته‌تر به نظر می‌رسد. از این رو، می‌توان گفت نزدیک‌ترین جریان شعری که با میراث ادبی بادیه‌نشین قرابت دارد، جریان شعری رمانیتک جامعه‌گرا است. برجسته‌ترین ویژگی شعر او شاید تلخ‌اندیشی باشد که با تأمل در اطلاعات مختصر و پراکنده‌ای که از زندگی او در دست داریم، از واقعیت به دور نیست. گاه در این تلخ‌اندیشی به زیاده‌روی هم می‌گراید؛ اما بی‌دلیل هم نیست. زندگی کوتاه او سراسر در ناکامی و نابه‌سامانی گذشته است. آشفته بوده است. بی‌پناه و سرپناه بوده است. آشفته‌ و کولی‌وار و درویش‌مسلک زیسته است. مشقت و مرارت و رنج را با گوشت و پوست و استخوان درک کرده است. سامان معیشتی نداشته است. روحی حساس داشته است. شرنگ روزگار را در همان عنفوان جوانی به تلخ‌ترین وجه ممکن چشیده است؛ و حاصل، همان شده است که در منظومه‌ی منسجم «ای تاریخ ما را به یاد داشته باش» که در بیست و سه سالگی سروده است، این همه رنج را که به ناروا دریافته، بازتاب داده است. این همه مشقت وقتی در منظومه‌ی «تاریخ ما را به یاد داشته باش» به کلمه در می‎‌آید، نفس‌گیر است و شرنگ‌آمیز. کام خواننده را تلخ می‌کند. تصویری تیره و تار از روزگار و سرنوشت «شاعری نفرینی» در پیش چشم می‌آورد که هر دل نازکی را می‌فشرد. آیا این تنها نتیجه‌ی تخیل دور و دراز شاعر است؟ آیا حاصل انزواگزینی و تنهایی خواه و ناخواه اوست؟ آیا در بستر جامعه‌ی پیرامونی و جهان او اوضاع به کام بوده است؟ به نظر می‌رسد، واقعیت همان است که در شعر او بازتاب یافته است، اگر دهه‌ی سی و دل‌مردگی اجتماعی و فردی پس از کودتای۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را فراموش نکنیم. شاعری که به گفته‌ی حقوقی از نظر «دید شاعرانه و متخیل از مستعدترین شاعران روزگار خود به شمار می‌رفت. شاعری پرسه‌زن در مرز درون و برون خویش، اندوگین و بی‌تاب»، نمی‌تواند از غم زمانه برکنار مانده باشد. او هم خود مشقت کشید، هم آن را صادقانه در شعرش بازتاب داد. از چشم‌انداز «صدق عاطفی»، چنان که استاد شفیعی کدکنی از معیارهای شعر تندرست و مؤثر می‌شمارد، شعر هوشنگ بادیه‌نشین شعری است که با خواننده‌ی خود صادق است. اگر بخواهیم برای ذهنیت رمانتیک حاکم بر شعر او وجه بارزی در نظر آوریم، همان انسان‌گرایی و دردمند و رقت قلب و اوست که این نیز با همین معیار «صدق عاطفی» باورپذیر است آن‌جا که می‌گوید: «و قلب ما بود که برای هر گیاه ناچیز – هر انسان بومی می‌لرزید/ در دردها راه می‌جست، از سکوت‌ها می‌گذشت/ در آستانه‌ی نفرین مکث می‌کرد – به صداهای بی‌پاسخ گوش فرا می‌داد/ درکوبانِ کلبه‌هایی بود که خانواده‌ی آن‌ها چیزی جز وحشت و گرسنگی نبود/ نوازشگر دختران ضعیف سرگردان – هم‌گریه‌ی چشم‌های عبوس/ راه‌های بیگانه می‌سپرد – بر گذریان سلام می‌داد/ با گورهای گلی – کلیساهای متروک گفت‌وگو می‌کرد/ قصه‌گوی تک‌درختان توت خشک – کرم‌های ابریشم نازا/ میهمان چشمه‌های تهی، کویرهای سوزان – مهتاب‌های سرد/ در حجره‌های کثیف کولیان، هم‌صحبت آنان/ هم‌غصه‌ی ولگردان – هم‌قصه‌ی پیرمردان روستا/ ای تاریخ ما را به یاد داشته باش…»

نقل از: صورت‌کتاب علی یاری