زندگی سیروس رادمنش

متن بدون ویراست سخنرانی شهرام گراوندی در مراسم نکوداشت «سیروس رادمنش»· 

|زندگی سیروس رادمنش ؛ نمونه‌ی تمام عیار یک اندوه حاکم بر زندگی هنرمند ایرانی|

درباره‌ی سیروس رادمنش چه می‌توان گفت؟ موقعیت سیروس رادمنش در جهان شعری ایران چیست؟ بالنده‌گی و حیات شعر سیروس رادمنش در ادبیات معاصر آیا آن‌چنان که باید و شاید واجد جایگاهی هست و آیا به چشم می‌آید و اگر هست مرتبت آن کدام است؟ آیا شاعر لاکتاب ما که هرگز تمایلی به چاپ شعرهایش به صورت کتاب نداشت، شعرهایش فرودست‌تر از شاعران کتاب چاپ کن! بوده و فی‌المثل فلان شاعر که کتاب‌های ۴۰ یا ۵۰ صفحه‌ای با عناوین پر طمطراق و با تیراژهای زیر ۱۰۰۰ چاپ می‌کرده و می‌کند، بزرگ‌تر از سیروس رادمنش است که فقط شعرهای چاپ شده‌اش در هفته‌نامه‌ی توقیف‌شده‌ی تولید من مطابق با چند کتاب است؟!

و اصلن نمی‌دانم جای این بحث‌ها در چنین زمانی و چنین مکانی در این مجلس درست هست یا نه؟! و البته که ما برای پاسداشت یک پیرمرد زهوار در رفته و یا آدمی معمولی این‌جا گرد هم نیامده‌ایم. این‌جا جمع شدیم تا در مقام کسی حرف بزنیم که برای همه‌ی ما عزیز و دُردانه بود و با دست‌های بیرحم‌مان در فردای بی‌خیال شدنش از حیات و ممات در خاک شور و تشنه‌ی هفتکل به خاکش سپردیم و حالا می‌خواهیم بی‌حضور او حتا یادش را هم ختم کنیم و او را هم مثل خیلی‌های دیگر نامردانه فراموش کنیم.

زندگی سیروس یک نوستالوژی است. نمونه‌ی تمام عیار یک اندوه حاکم بر زندگی هنرمند ایرانی. زندگی کدام شاعر و نویسنده و هنرمند ایرانی یک زندگی آرمانی است؟ آیا در ایران ما هم تولستوی بی‌غم و بی‌درد داشته‌ایم؟ آن‌هم در ایران به شدت جهان سومی که بخت هنر و اولاد هنر از بیخ خوابیده! به تیراژها نگاه کنید. هیچ شرح بسیطی نمی‌خواهد. کدام شاعر و نویسنده است که از راه چاپ کتاب‌هایش تامین مالی شده باشد؟ مگر با رابطه و زد و بند و نان قرض دادن بتوانی یک کتاب مثلن تئوری تحقیقی را به فلان دانشگاه حقنه کنی که آن‌هم مجالی نمی‌پاید و گیریم چند صباحی ناندانی مولف شود. بعد چه؟! یک کتاب گرته‌برداری شده‌ی دیگر از مولفی دیگر کتابت را برای همیشه از چشم می‌اندازد.

شاعر ایرانی یعنی سیروس رادمنش. شاعر ایرانی یعنی شاعری با بیلرسوت و کلاه ایمنی. شاعر ایرانی یعنی شاعری که کفش‌هایش را جوهر نمک و اسید کارخانه‌های اراک سابیده و رنگ شلوارش پریده و لباس‌هایش در انبار راه آهن پوسیده و فکر و روح و مغز و معده‌اش در عسلویه پکیده و خسته از همه‌ی عوالم شاعری‌ست. شاعر ایرانی یعنی شاعری که بیش از آن‌که به قلم و کاغذ ور برود با قلم و چکش سر و کله زده است.

حالا دیگر باورمان شده که سیروس برای همیشه بی‌خیال گپ‌زدن شده و دیگر متکلم وحده نمی‌شود که با آن بازی زیبای کلامی و حرکت قشنگ دست‌ها و اداهای بیانی دلنشین و عادت شده، ما را بر سر ذوق آورد. او حالا فقط یک شنونده‌ی آرام ابدی حرف‌های مثلن ادبی جماعت متشتت و بی‌درس عبرت‌گرفته‌ی جنوبی‌هاست.

ما در غیاب تو می‌شکوفیم، سیروس. ما در عتاب تو. تو که بی‌خیال سما و سماوات شدی و حالا پلک‌هایت را بسته‌ای و دیگر منتظر دائمی هیچ خط و خبری از “رایا و مسیحا” * نیستی و دیگر حرص نمی‌خوری که پمپ آب دفتر پاساژت کار نمی‌کند، گاز کولرت تمام شده و دفترت خنک نمی‌شود و دیگر در دی‌ماه سردت نمی‌شود و غریب آشناها، کفش‌ها و لباس‌ها و دفترچه‌ها و سالنامه‌ها و قلم‌ها و ساعتت را یکبار برای همیشه برده‌اند و دیگر چیزی برای بردیده‌شدن! از تو به جای نمانده.

حالا دیگر قدر مسلم این است که بزرگ‌ترین دغدغه‌ی ذهنی هرمز و یار و عزت و حفیظ و منصور و من و خیلی‌های دیگر که دوستت می‌داشتند و دوست‌تان می‌داشتند، این نیست که زندگی‌ات سر و سامان بگیرد و خانواده‌ی چهار نفره‌ات دور یک سفره جمع شوید. دیگر این موضوع از حیث انتفاع افتاده است! لطفن به قهرتان ادامه دهید! دیگر پس از این تو را از خلال عکس‌هایت نفس می‌کشیم. دیگر تو را از خلال دست‌نوشته‌هایت ـ که هرگز خدا کتاب هم بشود، کتاب کاملی نخواهد شد ـ می‌جوییم. آن حرف‌ها و دغدغه‌ها و نگرانی‌ها و رخدادهایی که تو را پیر کرد و آنقدر فرسود که ناگهان تمام عمرت را در یک روز نفرین شده‌ی شهریوری فشرده کردی و به دل آسمان شیرجه‌زدی و از حیات و مافیها و عقبا برگذشتی، دیگر برای تو هیچ اهمیتی ندارد.

حضور سیروس با وجود چشمه‌ی همیشه جوشان شعر در نشریات بلاد دور شهرستان‌های شمال و جنوب و نقل همیشگی هنر و شعر او در محافل، گمانه‌ای نیست که بشود آن را اثرگذاری و یا اثربخشی در روند شعر و ادب ایران تلقی کرد. شعر سیروس را با متر و معیارهای ادبی که تراز کنیم می‌بینیم چند گام فراتر از از تمامی شاعران جنوب بوده و عمق و ژرفی‌ی نگاه سیروس و شعر سیروس بسیار بالاتر از غنا و شیوه‌ی دیگر شاعران ولایت است. و از سویی دیگر، همیشه در سفر بودن، بی‌نظمی و آشفتگی زندگی شخصی او مدام به کار هنری ـ ذوقی او آسیب وارد کرده و او را از اوج گرفتن باز داشته است. هر چند تا دوستان ما هنوز دنبال اثبات این مساله‌اند که بنیانگذار ناب که بوده و چه کسی ناب مانده و چه کسی از ناب فاصله گرفته و نقش منوچهر آتشی چه بوده که در مقاله‌ای در مجله‌ی تماشای آن دوران ـ سروش امروزی ـ که مجله‌ای درباری بوده و متعلق به رادیو ـ تلویزیون پهلوی و این که اصولن تماشا جایگاهی در ادبیات و حتا میان نشریات ادبی جدی همان سال‌ها نیز داشته یا نداشته ـ که فی‌الواقع نداشته است ـ گیریم نامگذاری ناب هم شده که شده ووو؛ همه‌ی این‌ها مجادلات کسل کننده‌ای‌ست که تا دوستان ما به آن مشغول‌اند و حتا خیلی وقت‌ها خود سیروس هم بسیار متعصبانه به بحث ناب می‌پرداخت، در آن سمت دیوار ، شعر سیروس قلمروها را فتح کرده و از ناب برگذشته و راه خود را یافته و از ماهیت ناب‌نویسی که هنوز معتقدم در مفهوم ازلی ـ ابدی آن عبارت هنر برای هنر خفته و فاقد هنر متعهدانه و اعتراضی ست، عبور کرده است. چه بسا منوچهر آتشی در رسانه‌ی رسمی حکومت یعنی همان تماشا، عامدانه و آگاهانه این نحله یا بگوییم جریان را راه انداخته؛ چرا که خود منوچهر هم سال‌ها بود از فضای اسب سپید وحشی دور شده بود و برای امرار معاش و دوری از هیاهوی جریان‌های اعتراضی روشنفکران آن روزگار استخدام تماشا و رادیو تلویزیون شده بود. این است که هنوز ناب را نه موازی که زاییده‌ی مفهوم هنر برای هنر می‌دانم.

در حالی که این نمط به راه خود می‌رود و هنوز موافقانی دارد و برای آن متعصبانی یقه هم جر می‌دهند، شعر آقای آقایان، سیروس رادمنش با گام‌های بلند ناب را درنوردیده و اگر حوصله و مجالی برای او می‌ماند خود سبک و سیاقی بود که تاثیرش را به ویژه در شعر بر و بچه‌های جوان شعر هفتکل می‌توان دید. بخشی از همین بحث را با سرور عزیزم یارمحمد اسدپور که عمرش هزار باد، سال‌ها پیش در حدود سالهای ۷۷ و ۷۸ در نشریه‌ی فجر آن سال‌ها که قدر و قیمتی داشت، به صورت متوالی با هم ادامه می‌دادیم که البته فکر می‌کنم چنان‌که من هنوز بر موضعم هستم آن بزرگوار نیز بر بر موضع خود است که البته کاری‌اش نمی شود کرد!

اما حالا همه ی این حرف ها برای سیروس یک تره هم حساب نمی‌شود.

آقای چگوارای هفتکل!

من مانده‌ام که عشق عمیق تو را به نوشتن، به شعر و به بی‌مرز بودن، کسی هست که ادامه دهد؟! و بعد ناگهان به خودم می‌گویم، نه. مگر کسی توانست خلاء شاملو را پر کند و یا راهش را ادامه دهد؟! تازه به پسر ناخلفش سیروس شاملو که فکر می‌کنم که بعد مرگ پدر چه لیچارها که به آن یگانه مرد بست، از هر چه تاهل و زندگی زناشویی و همسرداری و بچه‌داری‌ست حالم بهم می‌خورد.

اصلن بعضی آدم‌ها آمده‌اند که فقط یک بار ظهور کنند و با مردنشان چنان کشیده‌ای توی گوش بقیه بنوازند که تا قیام قیامت است یادشان نرود چه کسی را از دست دادند و چه غافل بودند!

خدا چه کارت نکند مرد! این چه وقتی بود مُردی؟ آخر نه این است که مُردن هم مقدمه می‌خواهد؟! روی چه اصولی و با کدام منطق، بی‌خیال همه چیز شدی؟ خوش انصاف! تازه آرشیو پازولینی من کامل شده. اگر قرار باشد بی تو هزار و یک شب را ببینم، صد سال سیاه هم نبینمش!

اما می‌دانم. تو همین حالا، باز همه را گذاشته‌ای سرِ کار! می‌دانم این بار نه عسلویه هستی، نه اراک و نه تهران. نه پیش یارعلی پورمقدمی توی کافه‌ی شوکا و نه توی خانه ی داریوش اسدی کیارسی. پیش هیچکدوم از بچه‌های اهواز هم نیستی که کسی تاییدیه ازت بگیرد که شعرش شق‌القمر کرده و چه و چه و که و که … می‌دانم اما یک گوشه‌ای شاید توی همین سالن، ایستاده‌ای و با آن ردای سبز همیشگی، اون لباسای نفرینی چگوارا، با اون کیف بندی حایل شونه‌ت و با سیگاری روشن بین انگشت‌های زبر شده‌ات، همه را چک کرده‌ای و توی ذهن‌ات فلانی و فلانی را که باید توی مجلس بزرگداشتت می‌یومدن و نیومدن، یه جایی برای روز مبادا بایگانی کردی و بعد ریز ریز به همه‌ی حرف‌های ما می‌خندی و می‌گی باز هم تو برنده‌ای.

مثل تمام این سال‌ها که بازنده‌ها مانده‌اند و برنده‌ها، مُردند. 

 ۵ سپتامبر ۲۰۱۲ 

* رایا و مسیحا = دختر و پسر سیروس