خوانش شعر «وصیت‌نامه» بیژن نجدی

از: صورت‌کتاب عادل بیابان‌گرد جوان
·
چهارم‌ شهریور سالروز درگذشت بیژن نجدی، شاعر و داستان نویس است. در زندگی‌ام آدم‌های متفاوت دیده‌ام اما شاید نجدی متفاوت‌ترین‌شان باشد. هیچ تظاهر و تلاش نمی‌کرد که جور دیگر باشد. خودش بود؛ خود بیژن نجدی، اصیل و یگانه!
نوشته زیر خوانش من از شعر معروف او به نام وصیت‌نامه است. این نوشته در تابستان۱۳۷۷ در ویژنامه گلیه‌آوای هنر و اندیشه به مناسبت درگذشت نجدی به سردبیری زنده یاد محمد تقی صالح پور به چاپ رسید .
جهان خود بسنده‌ی متن و کارکرد خواننده در شعر “وصیت نامه”‌ی بیژن نجدی
——————————————————————————————-
متن ادبی جهانی است خود بسنده؛ مجموعه‌ای است از نشانه‌ها که به طرزی نظام‌مند با یکدیگر مرتبطند. به خاطر همین خصیصه‌ی نظام‌مند بودن است که راه‌یابی به لایه‌های‌ یک نشانه ما را به معنای عمومی متن و به عبارت دیگر جهان خود بسنده‌ی متن خواهد برد.
شعر “وصیت نامه” از ۳۲ سطر تشکیل شده است. در این‌جا می‌خواهم نشان دهم که ما با متنی روبرو هستیم که به تنهایی جهانی خود بسنده است؛ جهانی که عناصرش در ارتباط با معنای عمومی متن شکل می‌گیرند.
عنوان شعر همان گونه که گفته شد “وصیت‌نامه” است. ابتدا معنای قاموسی آن را در فرهنگ معین ذیل مدخل “وصیت‌نامه” می‌بینیم: “ورقه‌ای دال بر سفارش‌هایی که شخص به وصی خود می‌کند که پس از مرگش اعمال منظور را انجام دهد و اموال او را طبق دستور وی تقسیم نماید یا به مصرف برساند.” با این تعریف اکنون ببینیم چه کسانی در ماجرای وصیت‌نامه شرکت دارند: اول شخص موصی است که وصیت می‌کند. دوم وصی است که وصیت را اجرا می‌کند. سوم وارث یا وارثان هستند. میراثی نیز در این میان هست که به وارث یا وارثان می‌رسد. حال شعر را می‌خوانیم تا هر کدام از عوامل مذکور را در آن تشخیص دهیم:
وصیت‌نامه
نیمی از سنگ‌ها، صخره‌های کوهستان را گذاشته‌ام
با دره‌هایش، پیاله‌های شیر
به خاط‌ر پسرم
نیم دگر کوهستان ، وقف باران است.
دریایی آبی و آرام را
با فانوس روشن دریایی
می‌بخشم به همسرم.
شب‌های دریا را
بی‌آرام، بی‌آبی
با دلشوره‌ی فانوس دریایی
به دوستان دور دوران سربازی
که حالا پیر شده‌اند.
رودخانه که می‌گذرد زیر پل
مال تو
دختر پوست کشیده‌ی من بر استخوان بلور
که آب
پیراهنت شود تمام تابستان.
هر مزرعه و درخت
کشتزار و علف را به کویر بدهید، ششدانگ
به دانه‌های شن، زیر آفتاب
از صدای سه تار من
بند بند پاره پاره‌های موسیقی
که ریخته‌ام در شیشه‌های گلاب و گذاشته‌ام روی رف
یک سهم به مثنوی مولانا
دو سهم به نی بدهید
و می بخشم به پرندگان
رنگ‌ها، کاشی‌ها، گنبدها
به یوز پلنگانی که با من دویده‌اند
غار و قندیل‌های آهک و تنهایی
و بوی باغچه را
به فصل‌هایی که می‌آیند
بعد از من.
همان‌گونه که در این شعر می‌بینیم وارثان عبارتند از : پسر، باران، زن، دوستان دوران سربازی، کوی، دختر، مثنوی مولانا، نی، پرندگان، رنگ‌ها، کاشی‌ها، گنبدها، یوزپلنگان و فصل‌ها و میراث عبارت است از: سنگ‌ها و صخره‌های کوهستان، شب‌های دریا، رودخانه، مزرعه و درخت، کشتزار و علف، صدای تار، غار و قندیل‌های آهک و تنهایی و بالاخره بوی باغچه. حال باید دید موصی یا وصیت‌کننده چه کسی است. موصی حتماً انسان نوعی نیست زیرا انسان نوعی مالک دریاها و کوه‌ها و جز آن نیست که بتواند آن‌ها را به وارثانش ببخشد. خدا هم نمی‌تواند موصی باشد چرا که به اعتقاد اهل ایمان، خداوند میرا نیست که تازه بخواهد وصیت‌نامه بنویسد. مانند موصی شعر دارای خانواده هم نیست. پس موصی شعر چه کسی است؟ گویا با ارجاعات برون متنی نمی‌توان او را شناخت. باید گفت موصی شعر خدای- انسانی است زاده‌ی متن که در متن شعر شکل می‌گیرد و ساخته می‌شود. از سوی دیگر وارث درجهان واقع دارای مختصه‌ی معنایی { + انسان } است . البته در غرب بعضی میراث‌شان را به حیوانات خانگی‌شان می‌بخشند؛ بنا براین باید گفت که وارث دارای مختصه‌ی معنایی {+ جاندار} است؛ حال آن‌که دامنه‌ی وارثان در این شعر – وصیت‌نامه از انسان تا حیوان تا طبیعت بی جان و کتاب و ساز و حتی زمان را در بر می‌گیرد. چنین مختصه‌ای تنها در جهان متن معنا پیدا می‌کند. در زمینه میراث نیز همین گونه است. چنین میراثی که از طبیعت بی‌جان تا صوت و بو و… را شامل شود فقط در دنیای متن امکان تحقق خواهد داشت. اما نکته این‌جاست که دریابیم خطاب این وصیت‌نامه به چه کس یا کسانی است؛ در واقع وصی یا مجری این وصیت‌نامه کیست؟ در جایی از شعر می‌خوانیم: “کشتزار و علف را به کویر بدهید” و در جایی دیگر می‌خوانیم: “دو سهم به نی بدهید” همان‌گونه که در افعال این دو سطر می‌بینم شناسه‌ی آن‌ها، دوم شخص جمع است که نهاد جدای آن ضمیر “شما” است. پس هر کسی که با این شعر – وصیت‌نامه بر خورد می‌کند و آن را می‌خواند وصی و مجری آن می‌شود. به عبارت دیگر خوانندگان شعر وصی و مجری وصیت‌نامه هستند. اما پرسش این‌جاست که چگونه خواننده‌ی این شعر – وصیت‌نامه می‌تواند وصی آن باشد؟ باید گفت که هر خواننده با خواندن این شعر- وصیت‌نامه، جهان خودبسنده‌ی متن را بازمی‌آفریند؛ در واقع با خوانش خواننده، جهان متن کامل می‌شود و موصی و وارثان و میراث شکل می‌گیرند و وصیت‌نامه اجرا می‌شود. به عبارت دیگر کارکرد خوانش همین بازآفرینی متن است. اینک بار دیگر شعر را بخوانیم و جهان خودبسنده‌ی آنرا بازآفرینیم.