یادی از جلیل ضیاءپور پدر نقاشی مدرن ایران

جلیل ضیاءپور نقاش، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه

جلیل ضیاءپور (۵ اردیبهشت ۱۲۹۹–۳۰ آذر ۱۳۷۸) نقاش، استاد دانشگاه، پژوهشگر و مؤلف ایرانی بود که از او به عنوان «پدر نقاشی مدرن ایران» یاد می‌شود. او جدا از آن که نقاشی پیشرو و پرچمدار نهضت نوگرایی بوده است، فعالیت‌های پژوهشی گسترده‌ای را نیز در زمینه مردم‌شناسی، بررسی و شناخت زبان، فرهنگ عامه، پوشاک و نقش‌های زینتی مناطق گوناگون ایران داشته‌است که نتایج آنها به عنوان کتاب مرجع این رشته از علوم هم اینک در دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. ضیاءپور در طول فعالیت هنری و فرهنگی خود، به ایراد بیش از ۸۵ سخنرانی، ارائه بیش از ۷۰ مقاله فرهنگی و هنری، تألیف ۲۸ جلد کتاب در زمینه‌های پوشاک ایرانیان، هنر، تاریخ و همچنین خلق نزدیک به ۴۰ اثر نقاشی و دو مجسمه پرداخته است. او از پایه‌گذاران انجمن هنری خروس جنگی بود.

جلیل ضیاءپور، در سال ۱۲۹۹ در بندر انزلی زاده شد. از علایق دوران کودکیش، مجسمه‌سازی با گل مرداب انزلی و شنیدن موسیقی بود. او تحصیلات هنری خود را از نوجوانی آغاز کرد، پس از به پایان رساندن مقدمات تحصیل، در سال ۱۳۱۷ به تهران آمد و برای آهنگ‌سازی، به هنرستان موسیقی که در آن وقت ریاست آن با آقای «مین‌باشیان» بود وارد شد و از عهده آزمایش‌های ورودی برآمد؛ ولی در همان‌زمان، استادان خارجی هنرستان به کشور خود بازگشتند و او نتوانست نظرش را دنبال کند. پس به پی‌گیری تحصیلات و آشنایی کامل با هنرهای سنتی در مدرسه صنایع مستظرفه قدیمه پرداخت. در سال ۱۳۲۰ وارد دانشکده هنرهای زیبا شد، اولین دوره هنرکده (۱۳۲۴–۱۳۲۰) سه دانش‌آموخته در رشته نقاشی معرفی کرد که ضیاءپور با احراز مقام اول و دریافت مدال درجه یک فرهنگی از طرف دانشکده با بورس اهدائی دولت فرانسه رهسپار آن کشور شد و در دانشسرای عالی ملی هنرهای زیبای پاریس در رشته هنرهای تجسمی به ادامهٔ تحصیل پرداخت.

در سال ۱۳۲۷ پس از اولین بازگشت او به ایران، نقاشان آکادمی از جمله: جواد حمیدی، حسین کاظمی و… گرد هم می‌آیند و فعالیت جدی نقاشی معاصر ایران شکل می‌گیرد. در سال ۱۳۲۸، ضیاءپور با هم‌فکرانش به پایه‌گذاری انجمن هنری «خروس جنگی» که مجمعی پیشرو در زمینه طرح عرصه‌های هنر نو خاصه ادبیات، تئاتر، موسیقی و نقاشی بود و نیز چاپ مجله‌ای با همین نام اقدام کرد و در همین سال نظریه‌اش را در مورد هنر تجسمی (نقاشی) به نام «لغو نظریه‌های مکاتب گذشته و معاصر – از پریمیتیو تا سوررئالیسم-» عرضه نمود. وی در طول فعالیت هنری خود به عنوان نقاش، همواره به عنوان سردمدار نوگرایی و اشاعه دهندهٔ هنر مدرن مطرح بوده و آغازکنندهٔ نقد هنری در ایران است. ضیاءپور در چهار جبهه به مبارزه پرداخت: مقلدان شیوه‌های گذشته، مدرنیست‌های بی‌ریشهٔ برگشته از خارج، واپس‌گرایان توده‌ای، پی‌گیران روش کهنه اروپایی. سعی او بر این بود که با تکیه بر ظرفیت فرهنگ بومی، هویت ایرانی را حفظ کند اما با زبان جهانی سخن بگوید و آن را عرضه دارد و در نهایت فرهنگ ایرانی خویش را تعالی بخشد.

او از سال ۱۳۳۱ از سوی اداره کل هنرهای زیبای کشور دعوت به کار شد و به فعالیتهای فرهنگی-هنری، مشاغل و مأموریت‌های متعددی مانند بنیان‌گذاری هنرستان‌های هنرهای تجسمی دخترانه و پسرانه تهران و دانشکدهٔ هنرهای تزئینی، ریاست موزه مردم‌شناسی و… پرداخت. سال ۱۳۵۷ از خدمات دولتی بازنشسته شد و از آن زمان تا روزهای پایانی زندگی به پژوهش، تألیف و تدریس در دانشکده‌های هنرهای دراماتیک و هنرهای تزئینی، دانشگاه مجتمع هنر اسلامی، تربیت مدرس و الزهرا پرداخت. جلیل ضیاءپور، در سن ۷۹ سالگی در روز سه‌شنبه، مورخ ۳۰ آذر ۱۳۷۸ پس از سپری نمودن دوره سخت بیماری در اثر نارسایی قلبی در بیمارستان توس تهران درگذشت و دو روز بعد (پنجشنبه)، مورخ ۲ دی در قطعهٔ هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

ضیاءپور پس از اولین بازگشت به ایران -۱۳۲۸- با همفکرانش به تأسیس انجمن هنری خروس جنگی که مجمعی پیشرو در زمینه طرح عرصه‌های هنر نو خاصه ادبیات، تئاتر، موسیقی و نقاشی بود و نیز چاپ مجله‌ای با همین نام اقدام کرد. محل انجمن آتلیه ضیاءپور در خیابان تخت‌جمشید بود. وی هدف انجمن خروس جنگی را «مبارزه در برابر کهنه‌پرستی و سنت‌گرایی به دور از واقعیات زمانه» بیان کرده و شعری از فرخی سیستانی را به عنوان شعار انجمن برمی‌گزیند:

فسانه گشت و کهن شد حدیث اسکندر-  سخن نو آر که نو را حلاوتی است دگر

سرانجام مخالفین که #مجله_خروس_جنگی را از نشریات وابسته به حزب توده معرفی کرده بودند و می‌پنداشتند که کوبیسم یعنی کمونیسم، سبب بازجویی ضیاءپور در دادگاه تخلفات اداری و توقیف مجله شدند. او سپس مجله دیگری به نام #کویر منتشر کرد که آن هم توقیف شد و پس از آن در نشریه #پنجهٔ_خروس به انعکاس افکار خود پرداخت.

ضیاءپور نظریه و دیدگاه هنری خود را در مهر ماه سال ۱۳۲۷ به صورت رساله‌ای به نام «لغو نظریه‌های مکاتب گذشته و معاصر از پریمیتیو تا سوررآلیسم» به مجامع فرهنگی و روزنامه‌ها ارائه می‌نماید و در آن، پس از تاریخچه فشرده‌ای که از مکاتب هنری غرب می‌دهد تمامی این مکاتب را برای هدف اصلی نقاشی نارسا می‌شمارد و غالب آنها را قالبی برای عرضه چیزهایی جز نقاشی می‌داند. با این رساله او به تعریف نقاشی مجرد و انتزاعی بسیار نزدیک شده است و به جوهره نقاشی مدرن که پیراستن آن از زاویه ادبی، تاریخی، اجتماعی و امثال آن برای رسیدن به کارکرد مستقل رنگ، خط، نور و کمپوزیسیون‌های خلاقه ضروری است نظر دارد. نتایج کلی که در این تئوری بیان شده‌است، عبارتند از:

الف – رنگ و طرح و یک نوع فرم و کمپوزیسیون غیرعادی دور است که نقاشی باید روی آن‌ها فعالیت کند.

ب – هر قدر مضمون در نقاشی از حیث سازمان غیرعادی‌تر باشد به همان اندازه نقاشی کامل‌تر و از نظر تخصص با ارزش‌تر است.

پ – مضمون نقاشی، اصولاً نباید نهاد و گزاره و نتیجه را «چون نوشته‌های عادی» به دست دهد؛ زیرا هر خط و هر رنگ، هر فرم و هر کمپوزیسیونی، خود به تنهایی صاحب مبتدا، خبر، نتیجه، و نتیجتاً مضمون است؛ از این‌رو، هرگونه فرم و تصویر و مضمون متمایل به طبیعت مأنوس، ناقض فن نقاشی است.

ت – هر قدر که صور طبیعی و غیرطبیعی نزدیک، جای خود را به ترکیبات رنگ و طرح و سایر عوامل فنی بدهند، به همان اندازه، نقاشی به طرف کمال یعنی به جایی که زیبایی‌ها و لذت‌های مخصوص به خود را بیشتر می‌تواند به دست بیاورد، سیر می‌کند.

ث – نقاشی اگر شامل صور طبیعی یا غیرطبیعی نزدیک باشد، هنرمند باید عمداً آن‌ها را ویران کند به‌طوری که غیرقابل تشابه به طبیعت عادی باشد تا عوامل هنری کاملاً و بدون انگل جلوه‌گر شوند.

ج – در نقاشی بدون تصویر «یعنی در خارج از تصاویر طبیعی و غیرطبیعی نزدیک» هنرمند تکلیف خود را می‌فهمد و می‌داند که برای ایجاد زیبایی تخصصی باید مستقیماً به عوامل هنری «یعنی ایجاد هماهنگی‌های دقیق‌تر و خوش‌آیندتر و طراحی‌های جاندارتر و گویاتر» بپردازد. در همین مرحله، هنرمند و هم مردم به‌خصوص «که به وسیلهٔ فهم مضامین عادی و تصویری نظایر خاطرات و آرزوهای خود گمان می‌کرده‌اند که درک زیبایی تخصصی کرده‌اند» تکلیف خود را می‌فهمند؛ و برای درک زیبایی نقاشی، از این پس مستقیماً به عوامل هنری رجوع می‌کنند نه به مضامین تصویری یا خود تصویر. اینجا اولین مرحله‌ای خواهد بود که هنرمند و مردم هر دو به واقعیت مفهوم زیبایی تخصصی یا زیبایی‌شناسی تخصصی پی می‌برند.

چ – تاکنون نقاشی به حدود هنر و زیبایی تخصصی خود نرسیده‌است و با سایر هنرهای زیبا به خصوص ادبیات «وقایع توصیفی» اختلاط بسیار نزدیکی داشته‌است. با به کار رفتن این نظریه، مکتبی که آن را «کامل» می‌نامیم به وجود می‌آید که حدود و ثغور نقاشی را از سایر هنرها جدا می‌کند. همین‌جا «یعنی در مکتب کامل» سرمنزل واقعی نقاشی فنی و تخصصی -جدا از سایر هنرها- خواهد بود؛ و از اینجا، نقاشی با مفهومی وسیع‌تر خود را خواهد نمود.

ح – زیبایی نقاشی، از زیبایی‌های سایر هنرهای زیبا جداست، باید آن را جداگانه شناخت.

خ – باید دانست که هرگز هیچ روش تازه‌ای بدون نیازمندی محیط به وجود نمی‌آید؛ و هرگز هیچ خواهشی جلوتر از خواهش زمان خود نمی‌تواند باشد؛ زیرا هر خواهشی عاملی دارد؛ و مطمئناً عامل اصلی هر خواهش انگیخته‌شده‌ای در میان اجتماع هر خواستاری وجود دارد؛ بنابراین، نظریهٔ من بیرون از تقاضای زمان حاضر من نیست و نمی‌تواند باشد.

آثار جلیل ضیاءپور به دلیل دارا بودن مضامین اصیل ایرانی، ساده‌سازی در فیگورها، پایبندی به سطوح سنتی به همراه خطوط هندسی کوبیسم، آگاهی بر ترکیب‌بندی و به‌طور کلی شیوه خاص نقاشی معروف است. سفر تحقیقی وی به کویر و نواحی مختلف ایران برای کاوشهای مردم شناختی، توجه او را به زندگی ایلیاتی جلب کرد. او نوع رفتار، آداب و رسوم، پوشاک و زیورآلات آنان را درخور توجه دید و در آثار خود از این منابع سود جست و به سبب گرایش تحقیقیَش در زندگی روستاییان، مضامین ایلیاتی به گونه‌ای تمثیلی در آثار او ظاهر شد.

روشنگری‌های ژورنالیستی، تحقیقات ایران‌شناسی و فعالیتهای فرهنگی و آموزشی وقت کمتری برای او به جا گذاشت که بتواند به خلق آثار بیشتری بپردازد. آثار وی عبارتند از:

● ۱۳۲۳ چهرهٔ نقاش (ضیاءپور) امپرسیونیسم رنگ روغن ۷۰×۵۰ ● ۱۳۲۴ قیام کاوه آهنگر ۱۰۰×۷۰ ● ۱۳۲۸ سه شطرنج‌باز شرقی ۸۰×۵۰ ● ۱۳۲۸ دختر دامن قرمزی ۶۰×۴۰ ● ۱۳۲۸ طناب کوبیسم آبستره ۸۰×۶۰ ● ۱۳۲۸ مورچه‌سواری اکسپرسیونیسم ۶۰×۴۰ ● ۱۳۲۸ طبیعت بیجان کوبیسم ۱۲۰×۸۰ ● ۱۳۲۸ حمام عمومی کوبیسم آبستره ۱۲۰×۸۰ ● ۱۳۲۹ مسجد سپهسالار کوبیسم آبستره ۱۲۰×۸۰ ● ۱۳۳۲ زن کرد قوچان شیوهٔ ملی و اختصاصی ضیاءپور ۲۰۰×۸۳ ● ۱۳۳۴ آناهیتا نقش‌برجسته گچ ۷۵×۷۰ ● ۱۳۳۴ کل‌امیر و گل‌بهار شیوهٔ ملی و اختصاصی ضیاءپور رنگ روغن ۱۹۰×۱۲۰ ● ۱۳۳۵ دختر ترکمن شیوهٔ ملی و اختصاصی ضیاءپور ۱۸۰×۸۰ ● ۱۳۳۸ درد درون سوررئالیسم ۷۰×۷۰ ● ۱۳۴۱ زینب‌خاتون شیوهٔ ملی و اختصاصی ضیاءپور ۱۲۰×۹۵ ● ۱۳۴۲ آقام حنا می‌بنده ۱۷۰×۱۲۰ ● ۱۳۴۵ نقشه قالی گواش ۳×۲ ● ۱۳۵۸ زن بندری رنگ روغن ۱۶۰×۷۰ ● ۱۳۶۱ دختر لر ۱۸۰×۹۲ ● ۱۳۶۲ چادرنشینان ۱۸۰×۱۲۰ ● ۱۳۶۳ زن کرد سنندج ۱۸۰×۹۰ ● ۱۳۶۴ آناهیتا ۱۹۰×۱۰۰ ● ۱۳۷۰ زندگی من ۱۶۰×۸۲ ● ۱۳۷۳ دنیای درون ۱۵۰×۱۲۰ ● ۱۳۷۶ من و پرواز (پرواز در ناشناخته‌ها) ۱۳۵×۱۰۵ ● ۱۳۷۶ مهشا ۱۴۰×۱۱۰

■ تألیفات

● ۱۳۲۸: نظریه‌ای دربارهٔ علل ضعف بیان شیوه‌های نقاشی و ارائهٔ چگونگی کار، تهران. ● ۱۳۳۲: هنر پیکرتراشی در ایران‌زمین، چاپخانه آرش، تهران. ● ۱۳۳۲: پوشاک باستانی ایرانیان تا پایان دورهٔ ساسانیان، انتشارات اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامهٔ وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۳۳: تاریخ هنر عمومی شرق، خاورمیانه و اروپا. ● ۱۳۳۳: تحقیقی دربارهٔ وضع عمومی، سکونت و آداب مردم قاسم‌آباد گیلان. ● ۱۳۳۵: تحقیقی دربارهٔ آریان‌ها و چگونگی مهاجرت آنان به فلات ایران. ● ۱۳۳۷: تحقیقی دربارهٔ پوشاک عبا، ارخالق، یل، به سفارش دائرةالمعارف و دانشنامه ایران و اسلام، انتشارات دانشگاه تهران. ● ۱۳۴۵: تحقیقی دربارهٔ اهمیت بافندگی پارچه ایرانیان عهد ساسانی و تأثیر آن همچنان از صدر اسلام در میان اسلامیان و دیگران. ● ۱۳۴۶: پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۴۷: پوشاک مردم کهن فلات ایران (پیش از ورود آریاها) تا دوره مادی‌ها. ● ۱۳۴۷: پوشاک زنان ایران از کهن‌ترین زمان، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۴۸: زیورهای زنان ایران از دیرباز تا کنون، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۴۹: پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش (از صدر اسلام تا اواخر دوره قاجاریه)، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۵۰: پوشاک هخامنشی‌ها و مادی‌ها بر مبنای نقوش تخت جمشید، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۵۰: پوشاک اشو زرتشت و موبدان. ● ۱۳۵۲: تحقیقی دربارهٔ آریانهای کهن ساکن مرکز آسیا و اندیشه نخستین بشری آنها. ● ۱۳۵۲: تحقیقی در پوشاک و رزم‌ابزار مردم کهن آریایی از زمان کیومرث (آدم ابوالبشر ایرانی) تا جمشید جم. ● ۱۳۵۲: تحقیقی دربارهٔ البرزکوه و تیرگ‌البرز در شاهنامه. ● ۱۳۵۳: نقوش زینتی در ایران‌زمین از کهن‌ترین زمان، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۵۳: آشنایی با رنگ‌آمیزی در آثار هنری از کهن‌ترین زمان تا دوره صفویه، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران. ● ۱۳۵۳: مادها و بنیانگذاری نخستین شاهنشاهی در غرب فلات ایران، انتشارات انجمن آثار ملی. ● ۱۳۵۳: تحقیقی دربارهٔ رستم پهلوان ایرانی-سکایی و رزم‌ابزار مردم مناطق سیستان (منطقه رستم). ● ۱۳۵۵: تحقیقی دربارهٔ حمل‌ونقل دریایی مرداب انزلی و وضع اقتصادی ساکنان حوزه مرداب، به سفارش شورای عالی فرهنگ و هنر. ● ۱۳۵۶: پنجاه سال هنر تجسمی ایران معاصر (از زمان کمال‌الملک تا کنون). ● ۱۳۷۷: تاریخ مختصر هنر ایران و جهان، انتشارات جهاد دانشگاهی هنر. ● فرهنگنامهٔ واژه‌های زبان گیلکی (۶۰٬۰۰۰ واژه)، آماده چاپ است.

ویکی‌پدیا