نقل از صورت‌کتاب غلامرضا نصراللهی
نگاهی به کتاب «طرح» و شعرهای دیداری احمدرضا احمدی
مکاشفه ی درون
مزدک پنجه‌ای
احمدرضا احمدی شاعری است که بسیاری از عرصه‌های هنری را به واسطه جایگاهی که در مرتبه شغلی و هنری‌اش داشته تجربه کرده است. کارنامه او پر از تجربه‌های متعدد در حوزه شعر، داستان، موسیقی، سینما، تئاتر، ادبیات کودک و… است. در این فرصت می‌خواهم به کتاب «طرح» به بهانه تجدید چاپ این کتاب که نخستین مجموعه شعر او به شمار می‌رفته و مجددا توسط انتشارات «آوانوشت» تجدید چاپ شده است، نگاهی داشته باشم.
در بسیاری از منابع تحقیقی وقتی صحبت از «شعر دیداری» می‌شود، احمدرضا احمدی را یکی از پیشگامان و آغازگران این‌گونه شعری قلمداد می‌کنند اگر چه به زعم من تحقیقات آنها دقیق نیست، چرا که پیش از احمدی و طاهره صفارزاده، ژازه تباتبایی است که از حوزه تجسمی وارد شعر شده اما براساس تاریخ انتشار کتاب، او نخستین شاعر دیداری عصر معاصر ایران به شمار می‌رود.
در ایران با شروع جریان شعری «موج نو» که یکی از مهم‌ترین جریانات ادبی ایران در سال ۱۳۴۰ به بعد به شمار می‌آمد، احمدرضا احمدی اقدام به انتشار کتاب «طرح» در سال ۱۳۴۱ کرد.
«مهم‌ترین کوشش شاعران موج نو، علاوه بر جداکردن کلمه از شی ء و دست‌یابی به معنی دور از ذهن، تصویری [دیداری] کردن شعر و ایجاد مناسبات جدید بین شکل‌ها و اشیای واقعی بود، مهرداد صمدی هنگام طرح اصول نظری این جنبش، شعر موج نو را بیانی تصویری معرفی می‌کند که به جای آن‌که در کلمه فکر کند، در تصویر می‌اندیشد».۱
احمدی درباره کتاب «طرح» می‌گوید: «کتاب «طرح» را با کمک دوستانم، مسعود کیمیایی و فرامرز قریبیان چاپ کردم. شمارگان کتاب ۵۰۰ جلد بود. این کتاب هیاهو آفرید. علی اصغر حاج سیدجوادی که سردبیر کتاب هفته بود از این کتاب استقبال کرد. کیمیایی و قریبیان، [قبلش] نصف آن را در ادارات به عنوان آب معدنی فروخته بودند. [در واقع پیش فروش کردند!] مرتضی ممیز یک شعر از این کتاب را در کتاب هفته چاپ کرد، مرتضی ممیز پدر تعمیدی این شعر بود. مهرداد صمدی کتاب را برای فروغ فرخ زاد برد».۲
آن‌چه کتاب طرح را که در واقع نخستین خام‌کاری‌های احمدی بوده، در عرصه ادبیات مطرح کرده نه تنها استعداد بی‌نظیر، پشتکار و ارتباطات گسترده ، بلکه فرم، نوجویی، فهم مدرنیته و از همه مهم‌تر جسارتش بوده است. جنس جسارت او با جنس جسارت فروغ فرخزاد و نصرت رحمانی متفاوت است، جسارت او جایی اهمیت می‌گیرد که می‌خواهد متفاوت از جریان شعری شاملو و نیما شعر بسراید.
شعرهای دیداری این کتاب متاثر از جریانات شعری اروپاست. شعرهای دیداری در ایران سابقه‌اش به قرن چهارم هجری برمی‌گردد اما بعد از نیما رجوع به تجربیاتی از این دست متاثر از آثار خارجی بوده است. مخاطبان باید این نکته مهم را در نظر بگیرند که احمدرضا احمدی و برخی دیگر از شاعران که اقدام به تجربه سرایش شعرهای دیداری کرده‌اند، هنگامی دست به این جسارت زده اند که ادبیات معاصر هنوزاهنوز درگیر دعوای شعر سنتی و نیمایی بوده است. عملا شاعران پیشرویی چون هوشنگ ایرانی و… در چنین فضایی به واسطه فراهم نبودن بسترها – زیبایی شناسی مخاطبان آمادگی پذیرش تجربیات آوانگارد را نداشت- چندان جدی گرفته نمی‌شدند و به گونه‌ای پس از مدتی توسط حتی خود جامعه ادبی بایکوت می‌شدند.
البته احمدرضا احمدی نیز علاوه بر اینکه حمایت چند هنرمند مطرح مانند مسعود کیمیایی و… را داشت، اما چون در عرصه ادبیات شاخص نبودند نیازمند تایید چهره‌های مطرح‌تری در حوزه ادبیات بود؛ چهره‌ای که ذهنیت و زیبایی شناسی مدرن داشته باشد و در زمانه خود پیشرو و صف‌شکن قلمداد شود. در این میان نقش فروغ و حمایت او از نخستین کتاب احمدی جوان در استمرار حرکت‌های بعدی‌اش مثمر ثمر واقع شد. احمدی در این باره می‌گوید: «کتاب طرح را برای فروغ بردیم و فروغ هم خیلی خوشش آمد. بعد جسارت کرد و وقتی که کتاب از نیما به بعد را درآورد، من را به عنوان جوان‌ترین شاعر در این کتاب قرار داد. در واقع پاسپورت ادبی من را فروغ صادر کرد».۳ پس از فروغ، چهره‌های دیگری چون ابراهیم گلستان، سهراب سپهری و نادر نادرپور نیز احمدی جوان و کتاب طرح را باور کردند.
حالا شاید بپرسید مگر «طرح» چه بود و چه داشت؟
کتاب طرح، روی جلد منحصری داشت. در بخش بالایی روی جلد، فهرستی از عناوین شعرهای احمدی قرار داشت که به شکل افقی نوشته شده بودند. سپس نام کتاب و خود شاعر به صورت ریز در میانه صفحه قرار گرفته و متعاقبا در پایین صفحه شاهد درج همان عناوین شعرها به صورت واژه‌های جداشده از هم با نقطه بودیم. در این مجموعه فارغ از فضای مخیل و تصویری شعرهای احمدی، برخی از شعرهای او که اجرایی دیداری دارند و به آنها «کانکریت» گفته می‌شود، قابل توجه هستند. هر چند امروز کانکریت بسیار نسبت به گذشته، چه در ایران و چه در جهان، پیشرفت قابل توجهی کرده است.
شعر صفحه ۲۰ این کتاب شعری است که ۱۳ سطر آن در محور افقی و عمودی به صورت شعرهای کلاسیک چنین به تکرار نوشته شده است: «شب حزین و مه غمین و ره دراز/ شب حزین و مه غمین و ره دراز» و در سطر ۱۴ نیز با کلمه «احمدیا!» و نقطه چین‌هایی ممتد به پایان می‌رسد. وسط فضای خالی ابیات نیز به صورت عمودی عبارت «قصیده» نوشته شده است. یا در شعر ص ۲۷، شش بار از کلمه «من» در محور عمودی استفاده کرده که کلمه «من» در هر بند بزرگ‌تر از بند زیرین آن است و در ادامه بخش دیگر، سه کلمه‌ی «من» را از کوچک به بزرگ نوشته است. نیز در ادامه شعر خاصه صفحه ۲۸ با سه کادر مواجه می‌شویم که شاعر جملات: «مردی از هر نسل در کاغذی سنگی پیچیده»، «سرزمین ساعت»، «زنی از هر نسل در کتان آرزو مصلوب را» نوشته است.
شاید حوزه ارائه تکنیک‌های دیداری کردن شعر در کتاب «طرح» امروزه بسیار ابتدایی، کلیشه‌ای و محدود به چشم بیاید، اما در زمانه خود این وجوه و شاخصه، احمدی را از سایرین ممتاز کرده است. خاصه آن‌که احمدی در شعرهای دیگرش که سویه دیداری نداشته‌اند مخاطب را با تخیلی ناب و تصاویری بکر و سه بعدی مواجه کرده است. زبان شعرها نثرگونه و به نوعی روایتی گزارشی دارند.
«از سفر گران‌بار رزم بازگشته‌ایم/ کوله‌بارهامان انباشته از داغ‌های غم است/ خورشید، پیکار ما را به ابرها پیغام می‌دهد/ بلورهای باران بر ابرها کمین کرده‌اند/ دانه‌های برف از شرم بر ما آب می‌شوند/ نفس‌های آب از غرور ما یخ می‌بندند/ سنگ‌ها بر سماجت ما رشک می‌برند/ باد در دژ ما شکوفه‌های جوان را قربانی کرده است/ دریا در بدرقه ما دهان کف‌آلود کرده است/ ماه بر فردای ما بسیج ستارگان را نوید داده است./ اما…/ خوشه‌های گندم- در شک- نجوا می‌کنند./ ما کوله‌بار بر زمین نمی‌گذاریم تا بر خورشید پنجه بساییم./ و باد زمزمه می‌کند: خورشید گروگان ابرهای فرداست».
احمدرضا احمدی در کتاب طرح نشان داد که دریا، آسمان، خورشید، ابر و… را به شکل آن‌چه در دنیای واقعی تصویر می‌شوند نمی‌بیند، بر این اساس دریا، خورشید، آسمان، ابر و… در شعر او تصویری است که پیش تر ندیده‌اید. نقشی است متفاوت از آن‌چه پیش‌تر برای‌شان تعریف شده بود. احمدی مخاطبانش را در موقعیتی فراواقعی قرار می‌دهد. شعرهای احمدی نشانه‌مند است. دال‌هایی که مدلولش را در خود شعر می‌توان یافت و ارجاع به بیرون ندارند. یعنی اساسا او در خود شعر برای دال‌هایش، مدلول‌های جدیدی تعریف می‌کند. شعرهای او خود مرجع هستند. او در بیرون از شعر برای مخاطب زیستی متصور نیست، هر چه هست در درون است. او را تنها درون شعرهایش باید دید و شنید و کشف کرد!
۱. «فرهنگ نامه ادبی فارسی» حسن انوشه، برگ ۱۳۸۴
۲. ویکی پدیا، احمدرضا احمدی
۳. خبرگزاری ایسنا، ۴ خرداد ۱۳۹۲.
* روزنامه شرق : شماره ۳۸۵۴ ؛ دوشنبه ۱۲ آبان ۱۳۹۹
______________________________________________
