یادداشت‌های شخصی (باد صبا و حکایت غریب مرگ)

 

*
این را گفتم که به فصل قالی‌شویی ی فیلم باد صبای لاموریس برسم. فصلی که به طرزی غریب و بی هیچ تمهیدی همان بار معنایی را گرفت که از آن یاد شد. اصلا بنا نبود شستن قالی‌ها در کنار”چشمه علی” و گستردن آن در سراشیب تپه به قصد خشک شدن زیر آفتاب آنگونه شود. اما پس از آن که هنرهای زیبا , بیش‌تری را برای این بخش فیلم تهیه کرد و در آب چشمه، چنان که مردم به شستن در آن معتقد بودند، شستشو و گله به گله در بلندی گسترده شد، دوربین لاموریس در بالگرد آغاز کرد چرخ زدن – در مقام وزیدن باد به قصد خشک کردن – بر فراز قالی‌ها که اما گردش بال، خشک شده‌ها ی درنشیب کوه را به پرواز در آورد گویی تخت سلیمان است که در باد می‌رود، چرخی می‌زند و بر زمین می‌افتد و حق با آن مور بود که وقتی آن را دید مورچگان را خبر کرد که بترسید و به خانه‌ها بروید‌. باد خبر به سلیمان برد. باز ایستاد و گفت: من در هوا و شما در زمین، از چه می‌ترسید؟ مور گفت: ایمن نیستم از آن که هر نفس ملک تو را زوال افتد و تو به زیر افتی و ما کوفته شویم. طرفه آن که بر دیواره‌ی بالای چشمه علی کتیبه‌ای از فتحعلی‌شاه باقی‌ست که داده بود نقش خود و شاهزادگان بی‌شمار قاجار را با ابیات مناسب حکاکی کنند که فرمان او به علت کمبود جا به اشکال هم خورد. پسرش محمدعلی میرزا نیز برای ثبت یادگاری از حماقت خود خرابکاری‌ی بسیار در حجاری‌های تاق بستان کرده بود، اما چیزی که در تصاویر کتیبه‌ی چشمه علی ظاهرا به چشم می‌خورد شمشیری‌ست که روی زانوی شاه نشسته بر اریکه‌ی سلطنت جا خوش کرده است. فتعلی شاه که اگر مقام او را در زمینه ی ” کره‌کشی ” به حساب نیاوریم از عموی خود به درجات بی‌شمار ” اخته تر ” محسوب می‌شود احتمالا همین شمشیر را در آستانه‌ی قبول معاهده‌ی ترکمانچای وقتی خبر فتح تبریز را به دست پاسکوییچ شنید از نیام بیرون کشید و چنان که عبدالله مستوفی نقل کرده است چنین گفت:
کشم شمشیر مینایی که شیر از بیشه بگریزد
زنم بر فرق پسکوییچ که دود از پطر برخیزد

*
واپسین فصل نسخه‌ی اصلی‌ی ” باد صبا ” شعری‌ست در بیان سینمایی سنتی که این باد را از یک راوی‌ی ساده به همان سویی فرا می خواند که ادبیات فارسی او را به آن شناخته است: بادی که یار و یاور عاشقان است:
صبا تو نکهت آن زلف مشک‌بو داری
به یادگار بمانی که بوی او داری
من ای صبا ره رفتن به کوی دوست ندانم
تو می‌روی به سلامت سلام ما برسانی
طبق یک رسم ترکمنی در پایان جشن,عروس و داماد سوار بر دو اسب ترجیحا دو رنگ ازمجلس حاضران به تاخت می‌گریزند و برادران عروس به طور نمادین با اسب به تعقیب آنان می‌پردازند که عروس را از داماد بازپس بگیرند. در این تعقیب و گریز تماشایی که فیلم لاموریس با آن به پایان می‌رسد، دوربین در مقام باد صبا یکباره عروس و داماد را به حال خود رها می‌کند و به نقش واقعی‌ی خود باز می‌گردد که همانا حامی‌ی عاشقان بودن است، دور می‌زند و در جهت خلاف دو عاشقی که می‌گریزند، رو در روی تعقیب کننده‌ها چنان وزشی به راه می‌اندازد که نتوانند به گرد عروس و داماد گریخته برسند. باد عاشقان به فریضه‌ی خود عمل کرده و دیگر دلیلی برای ادامه‌ی راه نیست. فیلم تمام شده. تقدیس به غایت بدیع آلبرت لاموریس از واژه‌ای که به گفته‌ی حافظ ” طفیل هستی اویند آدمی و پری “: عشق
*
در باره ی سرنگونی‌ی هلیکوپتر حامل لاموریس و کمک‌هایش که برای خواسته‌ی بعدی‌ی شاه در امتداد رود تا سد کرج مشغول فیلمبرداری بودند وجان خود را از دست دادند، همان روزها اصل دلیل سقوط به سکوت برگزار شد و در میان عامه‌ی مردم هم انعکاسی نیافت. بعدها بخشی از آن فیلم مغروق بازیابی شد که تمام آن پس از سقوط سلطنت به رژیم جدید واگذار شد که آن‌ها هم برای خالی نبودن عریضه بدون هیچ اقدامی در بهبود کیفیت آن در تلویزیون نشان دادند که به احتمال زیاد ملت شهید پرور ترجیح داده بودند “فوتبال جزیره” را تماشا کنند. اما واقعیت آن سقوط را از کسانی می‌شد جویا شد که در حاشیه‌ی رودخانه به تفرج مشغول بودند بسیاری گفته بودند که هلیکوپتر تا رسیدن به سد مشکلی نداشته است اما معلوم نشد که چرا جلوی سد و موقعی که ظاهرا می‌خواسته دهانه‌های ورود و یا خروج آب را فیلمبرداری کند یکباره در آب‌های پشت سد سرنگون می‌شود. سالها بعد یکی از حاضران دست اندر کار آن جا به من گفت ارتش در امتداد سد برای تمرین‌های سخت جسمانی‌ی پرسنل در عرض دریاچه رابطی از فلزنصب کرده بود که آن‌ها به واسطه‌ی آن پهنای دریاچه را با دست طی کنند، و کسی قبلا به گروه فیلمبرداری آن را اطلاع نداده بود
چه این بود و چه هر چیز دیگر نمی‌توان یکبار دیگر این گفته‌ی سعید نفیسی را یاد نکرد که روزی به شاه گفته بود: قربان! مرگ حق است، علی‌الخصوص در ایران
————————-
بهمن ۹۳